સાવિત્રી

કિંતુ દૈવે કર્યાં 'તાં જે સ્થળ ને કાળ નિશ્ચિત

તે નજીક હતાં હવે;

અજાણતાં જ આવી એ હતી પાસે નનામા નિજ લક્ષ્યની.

કેમ કે અંધ ને વક્ર

યદ્દચ્છાનો વેશ જોકે પહેરાવેલ હોય છે

સર્વજ્ઞાની ભાગ્યના કરતૂકને,

તે છતાં આપણાં કર્મ

પ્રતિપન્ન કરે કાર્ય એક સર્વજ્ઞ શક્તિનું

જે વસે કરતા બાધ્ય વસ્તુઓના સ્વભાવમાં

ને પોતાના સમા પ્હેલાં ને નક્કી સ્વ-સ્થાનના વિના

વિશ્વલીલામહીં ના સંભવે કશું.

આવી એ એક સ્થાને જ્યાં મૃદુ મંજુ હવા હતી,

આશ્ચર્ય લાગતું 'તું એ જુવાની ને પ્રમોદનો,

ઉચ્ચ પ્રદેશ એ એક હતો મુક્ત અને હરિત હર્ષનો,

જ્યાં વસંત અને ગ્રીષ્મ એક સાથે ઢળ્યા હતા,

અને તંદ્રાલુઓ મીઠો મૈત્રીપૂર્ણ આશ્લેષ આપતા રહી

હસતા હસતા વાદ કરતા 'તા કે કરે કોણ રાજ્ય તે.

વીંઝતી ત્યાં હતી મોટી પાંખો આશા અચિંતવી,

જાણે કે કોઈ આત્માએ ભૂમુખેથી કર્યું ના હોય ડોકિયું

ને એનામાં હતું જે સૌ

તે લહેતું હતું એક આગામી ફેરફારને

ને ભૂલી હર્ષ દેખીતા અને સ્વપ્નો ભૂલી સામાન્ય કોટિનાં

આજ્ઞાધીન થઇ કાલ-સાદને ને આત્માના ભવિતવ્યને

આંખો નીચે શાશ્વતીની રહેતી જે

તે પ્રશાંતા ને પવિત્રા એક સુંદરતા પ્રતિ

ઊર્ધ્વની પામતું ગતિ.

પર્વતોનાં મસ્તકોના મંડળે વ્યોમ આક્ર્મ્યું,

નભની વધુ પાસેનાં શિખરોએ ધસારો સ્પર્ધતો કરી,

નેતા બખ્તરિયા તેઓ બન્યાં બીજી બખ્તરે સજ્જ શ્રેણીનાં;

તેઓ કેરા પાષાણી પાયની તળે.

સાષ્ટાંગપાતમાં પૃથ્વી ઢળી હતી.

લીલમી વનરાજીઓ સ્વપ્નલીન નીચે પોઢી રહી હતી,

હતી કોરો કાંતિમંતી નિદ્રા જેમ અકેલડી :

જલો વિમલ વ્હેતાં 'તાં વિલસંતી મોતીની સેરના સમાં.

સુખિયા પાંદડાં મધ્યે ભૂલો એક ઉચ્છવાસ ભમતો હતો;

શીળી સુગંધથી પૂર્ણ મુદાભારે મંદ પાયતણી પરે

ઓછી ને ઠોકરો ખાતી લહરીઓ સમીરની

ફૂલો મધ્યે હતી લથડતી જતી.

બક ધોળો હતો ઊભો ગતિહીન જીવંત રેખના સમો,

મોર ને શુક ભૂમિને ને વૃક્ષોને રત્નોથી મઢતા હતા,

મૃદુ કૂજન હોલાનું રિદ્ધિમંત કરતું મુગ્ધ વાયુને,

ને રૂપલ તળાવોમાં અગ્નિ-પાંખી તરતા કલહંસડા

પોતા કેરા મહાપ્રેમી સ્વર્ગલોક

સાથે પૃથ્વી હતી પોઢી અકેલડી,

અંગો એનાં હતાં ખુલ્લાં રક્તનીલ પિયુની આંખની તળે.

વિલાસોત્સુક પોતાની આનંદોન્મત્તતામહીં

વેડફી મારતી 'તી એ સ્વ-સ્વરોનું સંગીત સ્નેહથી ભર્યું,

ન્યોછાવર કરી દેતી સ્વપુષ્પોની

ભાવોદ્રેકે ભરી રમ્ય સજાવટો,

સ્વ-સુગંધો અને રંગો રંગરાગે ખરચી નાખતી હતી.

આસપાસ હતો એક પોકાર, એક કૂદકો,

અને એક ત્વરા હતી,

શિકાર કરનારાંઓ એનાં ચોરપગલે ચલાતાં હતાં,--૬૫

માનવાસ્વતણી એની ગાઢ યાળ-જાળ લીલમ-વર્ણની,

એની ઉષ્માતણું સોનું અને નીલમ ઝાળનું 

આવ્યાં 'તાં આસપાસમાં.

ઉલ્લાસી, ભોગની ભૂખી, પ્રમાદી, દિવ્યરૂપિણી,

જિંદગી દોડતી 'તી યા છુપાતી 'તી ગૃહોમાંસ્વસુખોતણાં;

સર્વની પૂઠળે ભવ્ય હતી શાંતિ નિસર્ગની

મગ્ન ચિંતનની મહીં.

આદિ શાંતિ હતી ત્યાં ને એના વક્ષમહીં હતા

ધરાયેલા અવિક્ષુબ્ધ ઝગડાઓ પશુપક્ષી સમસ્તના.

ન 'તો કૃત્રિમતાયુક્ત શિલ્પી આવ્યો મનુષ્ય ત્યાં

સુખી અભાન ચીજોને લેવાને નિજ હસ્તમાં,

હતી વિચાર ના, ન્હોતો માપ લેતો

કડી આંખે દેખનારો પરિશ્રમ,

જિંદગી હજુ શીખી ના હતી મેળ મોડવાનું સ્વ-લક્ષ્ય શું.

મહામાતા હતી પોઢી લાંબી-પ્હોળી ફેલાઈને વિરામમાં.

પ્હેલી પુરાયલી એની યોજનાને અનુરૂપ બધું હતું :

પ્રેરાયેલાં વિશ્વવ્યાપી આનંદાર્થક કામથી

નિજ લીલે સુખે પૂર્ણ હતી વૃક્ષો પ્રફુલ્લતાં,

ને એના વન્ય સંતાનો પીડા કેરે વિચારે મગ્ન ના થતાં.

અંત-ભાગે હતો એક ભૂવિભાગ વિરામમાં

ઢળેલો ભીમકાયાળો, કઠોરાકાર ને કડો,

ઊંડાણો ત્યાં હતાં એકબીજા શું અટવાયલાં,

ને પ્રશ્ન પૂછતા પ્હાડો હતા પુણ્યપવિત્ર ત્યાં,

ને હતાં શિખરો આત્મતપસ્યા શાં અકિંચના,

હતાં કવચધારી ને દૂર દૂર વિજને ભવ્ય લાગતાં,

સર્વસમર્થના મોદે નિમગ્ન સ્મિત પૂઠળે

વિચારાચ્છન્ન આવ્યાં જે આનંત્યો તેમના સમાં.

ચઢાઈ કરતું વ્યોમે

ઝાડીરૂપ જટાજૂટ ધારતું શિર અદ્રિનું,

જાણે કે શૈલ કિલ્લાથી નિજ શૈલ ગુહાતણા

કો નીલકંઠ સંન્યાસી અલ્પજીવી આનંદ દિવસોતણો

ત્યાંથી જોતો હોય ના દૃષ્ટિ ઠેરવી;

ને વિરાટે વ્યાપ્ત એનો આત્મા હોય આસીન પૃષ્ટભોમમાં.

એકાંતશ્રય કૈં મોટો, તેનો મોટો મર્મરધ્વનિ ઘેરતો

હતો શ્રવણને, ત્યાગ કરી જગતનો જતા

આત્માના શોકથી ગ્રસ્ત સાદ શો હદ પારના.

અસ્પષ્ટરૂપ માતાએ સાવિત્રીની ટૂંકી સુખભરી ઘડી

માટે સ્થાન આ પસંદ કર્યું હતું;

દુનિયાથી દૂર એવા આ એકાંતતણી મહીં

વિશ્વના હર્ષ-સંઘર્ષમહીં એણે નિજ ભાગ શરૂ કર્યો.

ગૂઢ રાજસભાઓ હ્યાં થઈ ખુલ્લી સાવિત્રીની સમીપમાં,

ગુપ્ત દ્વારો થયાં ખુલ્લાં અહીં સૌન્દર્યનાં અને

આશ્ચર્યમયતાતણાં,

પાંખો મર્મરતી સ્વર્ણસદને તે પામી પ્રકટરૂપતા,

મંદિર માધુરીનું ને પાવાકી પથ ઊઘડયા.

અજાણ્યો એક માર્ગોએ શોકે સભર કાળના,

અમરાત્મા મૃત્યુની ને ભાગ્યની ઝૂંસરી તળે,

વિશ્વોની સંમુદાનો ને દુઃખનો યજમાન જે

તે પ્રેમનો થયો ભેટો સાવિત્રીને આરણ્યમાં.