સાવિત્રી

વિશાળો વિષમારોહ હવે એના પાયને લલચાવતો.

મહત્તર પ્રકૃતિના આવતા વ્યગ્ર સાદને

પ્રતિ-ઉત્તર આપતો,

મૂર્ત મનતણી સીમા કરી પાર પ્રવેશ્યો એ જહીં હતાં

ક્ષેત્રો અસ્પષ્ટ ને મોટાં, ઝગડા જે માટેના ચાલતા હતાં

શંકા ને ફેરફારે જયાં ભરેલું સઘળું હતું,

ને હતી ના ખાતરી જયાં કશાયની,

શોધતું ને ન આરામ મળતો જયાં મહાશ્રમે

એવું જગત એ હતું

અજ્ઞાતના વદનના ભેટના કરનાર શો,

ન કો ઉત્તર દે જેને એવા પૃચ્છકના સમો

આકર્ષાતો સમસ્યાએ ઉકેલાયેલ ના કદી,

થાય નિશ્ચય ના જેનો એવી ભોમે હમેશાં પગ માંડતો,

ખેંચાઈને જતો આગે હમેશાં કો ફરતા લક્ષ્યની પ્રતિ,

બદલાતી જતી બંધ જગાઓના કંપતા તળની પરે,

સંશયોએ વસાયેલા દેશની મધ્યમાં થઇ

        યાત્રા એ કરતો હતો.

ન કદી જયાં પહોંચતું એવી એણે સીમા જોઈ સમક્ષમાં,

પ્રત્યેક પગલે એને

લાગતું કે હવે પોતે એની વધુ સમીપ છે,--

એવી દૂર સરી જાતી હતી એ કો મરીચિકા.

ઠર્યું ઠામ સહી ના લે એવી ત્યાં કો હતી ભ્રમણશીલતા,

અંતે ના જેમને આવે

એવા અસંખ્ય માર્ગોની હતી એ કો મુસાફરી.

આપે સંતોષ હૈયાને એવું એને ન કૈ મળ્યું;

અશ્રાંત અટકો ખોજ કરતાં ને અટકી શકતાં નહીં.

કલ્પ્યું ન જાય એવાના આવિર્ભાવ રૂપ છે જિંદગી તહીં,

અપ્રશાંત સાગરોની ગતિ, દીર્ધ અને સાહસથી ભર્યો 

છે આત્માનો કૂદકો એ આકાશ-અવકાશમાં,

શાશ્વતી શાન્તિમાં એક ક્ષોભ માત્ર સતાવતો,

એક આવેગ ને ભાવોદ્રેક છે એ અનંતનો.

તરંગ મનના માગે એવું એ રૂપ ધારતી

નિર્મુક્ત નિશ્ચિતાકારો કેરા નિગ્રહમાંહ્યથી,

અજમાવેલ ને  જ્ઞાત કેરી એણે છે છોડેલી સલામતી.

હંકારાયેલ ના કાળ મધ્યે સંચરતા ભયે,

ડરી નહીં જતી પીછો લેનારા દૈવીયોગથી

અકસ્માત યદ્દચ્છાની છલંગે ના ભયભીત બની જતી,

લે એ આફત સ્વીકારી ભયપૂર્ણ સામાન્ય ઘટના ગણી;

દુઃખ પ્રત્યે ઉદાસીન,

પાપ ને પતનો કેરી પરવા કરતી ન એ,

વણશોધાયલા આત્મ-વિસ્તારોમાં કરંત એ

કુસ્તી જોખમની સાથે ને ભીડે નવ શોધને.

લાંબા પ્રયોગો રૂપે જ હતું અસ્તિત્વ ભાસતું,

ખોજી રહેલ અજ્ઞાન શક્તિ કેરું દૈવેચ્છાવશ સાહસ,

જે શક્તિ અજમાવી સૌ જોતી સત્યો, પરંતુ ત્યાં

પરમોદાત્ત તેમાંનું એકે એને ન લાગતાં

અસંતુષ્ઠ ચાલતી એ નિજ લક્ષ્યતણી નિશ્ચિતતા વિના.

મન ભીતરનું કોક જોતું જેવું તેવી ઘડાય જિંદગી:

એક વિચારથી બીજે વિચારે સંચરંત એ,

તબક્કાથી તબક્કાએ કરી સંક્રમ એ જતી,

પોતાનાં જ બળો દ્વારા રિબાતી, ગર્વ ધારતી,

કે થતી ધન્ય, કે કોઈ વાર જાત પર સ્વામિત્વ દાખતી

કે ક્ષણેક ખિલોણું તો બાંદી બીજી ક્ષણે થતી.

તર્કવિરુદ્ધતા ઘોર ધારો એના કાર્ય કેરો બન્યો હતો,

શક્યતાઓ સર્વ જાણે ખરચી નાખવી ન હો

તેમ તે વર્તતી હતી,

યાતના ને મહામોદ

જાણે હૃદયના એના વિનોદો જ બન્યાં હતાં.

ભાગ્યના પલટાઓની છલંગે ગર્જનોતણી

પડઘા પડઘાવતી,

ઘટનાનાં ઘોડદોડ માટેનાં ક્ષેત્રમાં થઇ

જતી ધસમસાટ એ,

કે પોતાની તુંગતાની અને નિમ્નતાતણી વચગાળમાં

ઝોલાં ખાતી પ્રક્ષેપાયેલ એ જતી,

ઉપાડાતી ઊર્ધ્વમાં કે અવિછિન્ન કાળચક્રતણી પરે

ખંડ ખંડ થઇ જતી.

ગલીચ કામનાઓની કંટાળો ઉપજાવતી

ઘસડતી જતી ગતે,

કીટ શી કીટની મધ્યે સૃષ્ટિના કર્દમોમહીં

આર્ત્તિએ અવલુંઠતી,

 ને પછીથી મહાદૈત્ય રૂપ ધારી ધરા બધી

નિજ ભોજય બનાવતી,

સમુદ્રવસનો કેરી મહેચ્છામાં મહાલતી,

માથે તારાઓનો મુગટ માગતી,

બુમરાણ કરી કરી

એક શૃંગ થકી અન્ય મહાશૃંગે પગલાં ભરતી જતી,

જગતો જીતવા ને ત્યાં નિજ રાજય ચલાવવા

માટે શોર મચાવતી.

પછી સ્વછંદ ભાવે એ થઇ મુગ્ધ દુઃખના મુખની પરે

ઊંડાણોની યાતનામાં ઝંપાપાતે નિમજજતી,

અને આળોટતી બાઝી રહીને નિજ દુઃખને.

શોકથી પૂર્ણ સંલાપે વેડ્ફેલી પોતાની જાત સાથના

પોતે જે સૌ ગુમાવ્યું' તું તેનો એણે હિસાબી આંકડો લખ્યો,

કે પુરાણા કો સખાની

સાથે બેઠી હોય તેમ બેઠી વિષાદ સાથમાં.

ઉદ્દામ હર્ષણો કેરી ધિંગામસ્તી ક્ષીણ શીઘ્ર થઇ ગઈ,

કે અપર્યાપ્ત આનંદ સાથે બદ્ધ એણે વિલંબ આદર્યો,

ને ચૂકી ભાગ્યનો ફેરો, ચૂકી જીવનલક્ષ્યને.

અસંખ્યાત મનોભાવો એના જ સૌ, તેમને કાજ યોજના

થઇ' તી નાટ્યસૃષ્ટિની

જયાં એ પ્રેત્યેકને માટે જિંદગીનો ધારો તેમ જ પદ્ધતિ

થવાની શક્યતા હતી,

કિન્તુ એકેય એમાંનો પરિશુદ્ધ સુખશર્મ સમર્પવા

શક્તિમાન થયો નહીં;

ક્ષબકરે જતી રે'  તી મઝા મૂકી પાછળ એ ગયા

યા મારી પાડતો થાક આણતી  ઊગ્ર લાલસા.

એના અવર્ણ્ય ને વેગવંત વૈવિધ્ધની મહીં

અસંતુષ્ટ રહેતું' તું કેંક નિત્યમેવ એક જ રૂપમાં,

કેમ કે પ્રત્યેક ઘંટો બાકી સૌની આવૃત્તિ કરતો હતો

ને ફેરફાર પ્રત્યેક એની એ જ

બેચેનીને લંબાવ્યે જ જતો હતો.

એનો સ્વ-ભાવ ને એનું લ્ક્ષ્ય અસ્થિરતા ભર્યું

શીઘ્ર શ્રાંત થઇ જાય અત્યાનંદે ને અત્યંત થતા સુખે,

સુખ ને દુઃખની એડતણી એને જરૂર છે,

ને નૈસર્ગિક આસ્વાદ પીડાનો ને અશાંતિનો

છે આવશ્યક એહને:

પોતે જેને કદી પ્રાપ્ત કરવાને સમર્થ ના

એવા ઉદ્દેશને અર્થે એ અતિશ્રમ આદરે.

એના તૃષાર્ત્ત ઓઠોને નિષેવે કો વિકૃતા રસની રુચિ :

આવે જે દુઃખ પોતાની વરણીથી જ તેહની

પૂઠે એ અશ્રુ ઢાળતી,

કરી ઘા નિજ હૈયાને રેંસે તેવી મઝાને ઝૂરતી:

સ્વર્ગ કેરી સ્પૃહા રાખી પગલાં એ વાળે નરકની પ્રતિ.

યદૃચ્છા ને ભય એણે ક્રીડા-સાથી રૂપે પસંદ છે કર્યાં ;

પારણા ને પીઠ રૂપે સ્વીકારે એ દૈવની ઘોર હીંચને.

ને છતાં શુદ્ધ ને શુભ્ર જન્મ એનો છે અકાળથકી થયો,

એની આંખોમહીં લુપ્ત વિશ્વાનંદ વિલંબ કરતો વસે,

અનંતની અવસ્થાઓ રૂપ, એવી છે એની ચિત્તવૃત્તિઓ :

છે સૌન્દર્ય અને શર્મ એના જનમના હકો,

એનું શાશ્વત છે ધામ અંતહીન મહાસુખ.

પ્રાચીન મુખ પોતાનું હર્ષ કેરું આણે ખુલ્લું કર્યું હવે,

દુ:ખાર્ત્ત ઉરને માટે ઓચિંતું આ હતું એક પ્રકાશન

લોભાવતું ટકી રે' વા, ઝંખવા ને લેવા આશ્રય આશનો.

પરિવર્તન પામંતાં અને શાંતિવિયુક્ત જગતોમહીં,

શોક ને ભયના ત્રાસે ભરપૂર હવામહીં,

સલામત નથી એવી જમીને એ પગલાં માંડતો

હતો ત્યાં

જોઈ એણે છબી જયાદા સુખપૂર્ણ દશાતણી.

સૃષ્ટિનાં શિખરો પ્રત્યે ઘૂમરીઓ લઇ ચડાણ સાધતા

બઢતી પાયરીવાળા આકાશી શિલ્પની મહીં

દેહ ને ચૈત્યની વચ્ચે ઉષ્માવંતું અનુસંધાન રાખવા

માટે કદી ન અત્યંત ઊંચું એવા નીલા શિખરની પરે,

સ્વર્ગ પર્યંત પ્હોંચેલું

ને વિચાર તથા આશા સમું સાવ સમીપમાં,

એવું દુઃખમુક્ત રાજય જિંદગીનું ઝગારા મારતું હતું.

માથા ઉપર રાજાના હતો એક નવો ગુંબજ સ્વર્ગનો

મર્ત્ય નેત્રો નિહાળે જે વ્યોમો તેથી વ્યોમે એક અલાયદા,

હાસ્ય ને વહ્ નિના દ્વીપ કલ્પની સમ એક ત્યાં

જળિયાળી ભાતવાળી દેવોની છતમાં યથા

તથા ઉર્મિલ આકાશી સિન્ધુ મધ્યે અલાયદા

તારાઓ તરતા હતા

કુંડલીઓ મિનારાઓ બનાવતી,

વલયાકાર જાદૂઈ તથા જીવંત રંગના,

અદ્ ભુત સુખના લોકગોલકો લાસ્ય વેરતા

પ્રતીકાત્મક કો એક વિશ્વ જેમ દૂરમાં પ્લવતા હતા.

પરમાનંદથી પૂર્ણ કાલાતીત પોતાના અધિકારથી,

અવિચાલિત, અસ્પૃષ્ટ ભુમિકાઓ સંપન્ન વ્યાપ્ત દૃષ્ટિથી,

જે  પીડા જે શ્રમે પોતે અસમર્થ હતી ભાગ પડાવવા,

પોતે જે દુઃખને સાહ્ય કરી ના શકતી હતી,

અભેધ જિંદગી કેરાં દુઃખ-મંથન-શોકથી,

એને રોષે, મ્લાનિએ ને શોકે લંછિત ના થતી,

તે બધું યે ઊર્ધ્વમાંથી અવલોકી રહી હતી.

નિજ સુન્દરતામાં ને સન્તોષે લીનતા ધરી

અમર્ત્ય નિજ આનંદે એ નિ:શંક બની રહે.

નિજાત્મમહિમા માંહે એ નિમગ્ન, અલાયદી

જળતી તરતી દૂર ઝાંખા ઝાગંત ઝાકળે,

સ્વપ્ન-જ્યોતિતણો છે એ સમાશ્રય સદાયનો,

શાશ્વતીનાં ચિંતનોની બનેલી દેવલોકની

દીપ્તિઓની નિહારિકા.

મોટે ભાગે માનવોનો બેસી વિશ્વાસ ના શકે

એવી એ ભૂમિકાઓ જે સામગ્રીની છે વિદ્યમાન વસ્તુઓ

તેની ભાગ્યે જ લાગતી.

દૂરદર્શન દેનારા જાદૂઈ કાચમાં થઇ

દેખાતી હોય ના તેમ, વસ્તુ મોટી બનાવતી

કો અંતદૃષ્ટિની સામે એ રૂપરેખ ધારતી,

આંખો ન આપણી મર્ત્ય ગ્રહવાને સમર્થ જે

તે અત્યુચ્ચ અને સૌખ્યે ભર્યો કો દૂર દૃશ્યની

પ્રતિમાઓ સમાણી એ પ્રકાશતી.

કિન્તુ ઝંખંત હૈયાની નિકટે વાસ્તવે ભર્યાં,

નિકટે ભાવનારાગી દેહ કેરા વિચારની,

સંસ્પર્શોની સમીપે ઇન્દ્રિયોતણા

આવ્યાં છે ગુપ્ત સામ્રાજ્યો પરમાનંદધામનાં.

પાસેના એક અપ્રાપ્ત પ્રદેશે એ છે એવું ભાન જાગતું,

મૃત્યુ ને કાળના ક્રૂર ગ્રાહમાંથી વિમુક્ત એ,

શોક ને કામના કેરી શોધમાંથી સરી જતાં,

શુભ્ર મોહક રક્ષાયા વલયાકાર મધ્યમાં

આળોટી એ રહેલાં છે સર્વકાળ મહાસુખે.

સૂક્ષ્મ દર્શનના અંત:ક્ષેત્ર-વિસ્તારમાં થઇ

દૃષ્ટિ આગળથી દૂર ભાગતાં એ દૃશ્યો પૃથુ પ્રહર્ષનાં,

પૂર્ણતાએ પૂર્ણ રાજ્ય મહીં રે'નાર મૂર્તિઓ

પસાર થઇ જાય છે

અને ગમનને માર્ગે રાખી પાછળ જાય એ

રેખા એક સ્મૃતિ કેરી પ્રકાશતી.

સ્વપ્ને ગૃહીત કે જ્ઞાત થતાં સંવેદના વડે

કલ્પનાનાં દૃશ્ય કે સુમહત્ લોક સનાતન

સ્પર્શે છે આપણાં હૈયાં પોતાની ગાઢતા વડે,

અવાસ્તવિક લાગે એ

છતાં વાસ્તવમાં જાય બઢી જિંદગી થકી,

સુખથી સુખિયાં જ્યાદે, વધુ સાચાં છે સાચી વસ્તુઓ થકી,

ને જો એ હોય સ્વપ્નાં યા છબીઓ પકડાયલી

તો ય એ સ્વપ્નનું સત્ય

બનાવી સર્વ દે જૂઠાં મિથ્થાભાસી વાસ્તવો વસુધાતણાં.

નિત્યજીવી ક્ષણે ક્ષિપ્ર સ્થપાયેલાં સ્થિર છે ત્યાં વસી રહ્યાં,

યા સ્પૃહાવંત આંખોનાં સંભારેલાં પાછાં હમેશ આવતાં,

અવિનાશી પ્રભા કેરાં પ્રશાંત સ્વર્ગ છે તહીં,

આછા જામલીયા છે ત્યાં શાંતિ કેરા મહાખંડો પ્રકાશતા,

અબ્ધિઓ ને નદીઓ છે પ્રભુ કેરી રમૂજની,

ને નીલરક્ત સૂર્યોની નીચે છે ત્યાં મહાદેશો અશોકના.

      એકદા આ સિતારો જે દૂરના દીપ્તકલ્પનો

યા કલ્પનાતણી ધૂમકેતુ જેવી સ્વપ્નની માર્ગરેખ જે 

તેણે રૂપ હવે લીધું સમીપી અત્યતાતણું.

સ્વપ્નનું સત્ય ને પૃથ્વીલોકની વસ્તુતાતણી

વચ્ચે ખાડો હતો ઊંડો તે ઓળંગાઈ છે ગયો,

આશ્ચર્યોએ ભર્યાં પ્રાણ-જગતો ના સ્વપ્નરૂપ હવે રહ્યાં ;

તેમણે જે કર્યું ખુલ્લું તે સૌ એની દૃષ્ટિ કેરું બની ગયું:

તેમના દૃશ્ય ને વૃત્તો એની આંખો અને હૃદયને મળ્યાં

અને વિશુદ્ધ સૌન્દર્યે

અને પરમ આનંદે પરાસ્ત એમને કર્યાં.

હવા વગરના એક સાનુદેશે આકર્ષી દૃષ્ટિ એહની,

આત્માને અંબરે એની સીમાઓએ કાંગરાઓ કર્યા હતા,

અને વિચિત્ર સ્વર્ગીય તળ પ્રત્યે એ ડબોળાયલી હતી.

સાર જીવનના સર્વશ્રેષ્ટ આનંદનો તગ્યો.

એક અધ્યાત્મ ને ગૂઢ રહસ્યમય શૃંગ પે

રૂપાંતર પમાડંતી ઉચ્ચ રેખા -

માત્ર એક ચમત્કારકતાતણી

જિંદગીને રાખતી' તી વિયોજેલી નિરાકાર અનંતથી

અને શાશ્વતતા સામે કાળ કેરો બચાવ કરતી હતી.

એ નિરાકાર સામગ્રી કાળ કેરાં રૂપોની ટંકશાળ છે;

વિશ્વના કર્મને ધારે શાન્તના  શાશ્વતાત્માની:

વિશ્વ-શક્તિતણી છે પ્રતિમાઓ પરિવર્તન પામતી

તેમણે સક્રિયા શાંતિ કેરા ગહન સિન્ધુથી

છે ખેંચ્યું બળ અસ્તિત્વ માટેનું ને સંકલ્પ ટકવાતણો.

આત્માના અગ્રને ઊંધું વાળી જીવનની દિશે

એકરૂપતણા મોમ-મૃદુ સ્વેચ્છાવિહારનો

ઉપયોગ કરી ઢાળે કાર્યોમાં એ સ્વપ્નો નિજ તરંગનાં,

બ્રાહ્યી પ્રજ્ઞાતણો સાદ સ્થિરતા દે એના ગાફેલ પાયને,

સ્થિર આધાર આપીને ટેકવી એ રાખે છે નૃત્ય શક્તિનું;

સ્વીય અકાળ ને સ્પંદહીન અક્ષ્રરતા વડે

સૃષ્ટિ રૂપ ચમત્કાર કરતી વિશ્વશક્તિ જે

તેહને કરવો એને પડે છે એક્ધોરણી.

શૂન્યાકાશતણાં દૃષ્ટિ વિનાના બળ માંહ્યથી

નકકૂર વિશ્વનું દૃશ્ય શક્તિ એ ઉપજાવતી,

પુરુષોત્મ-વિચારોથી એનાં ક્રમણ સ્થાપતી,

સૃષ્ટિનાં અંધ કાર્યોમાં એની સર્વજ્ઞ જ્યોતિની

ઝબકોથી નિહાળતી.

એની ઈચ્છા થતાં આવે નમી નીચે વિજ્ઞાન અવિચિંત્ય, ને

માર્ગદર્શન દે એના ઓજને જે

લાગણીએ લહે કિંતુ જાણવાને સમર્થ ના,

પૃથુતા શક્તિની તેની વશે રાખે એના ચંચળ સિંધુઓ

અધીન જિંદગી થાય પરિચાલક કલ્પને.

એની ઈચ્છા થતાં જ્યોતિર્મય અંત:સ્થ દેવથી

દોરાયેલું  દૈવયોગી પ્રયોગો કરતું મન

સંદિગ્ધ શક્યતાઓમાં થઇ ધક્કે કરીને માર્ગ જાય છે,

અજ્ઞાની જગના એક અકસ્માતે રચતા વ્યૂહ મધ્યમાં.

સત્યની પ્રતિ અજ્ઞાન માનુષી આપણું વધે

કે અજ્ઞાન બની જાય સંપન્ન સર્વજ્ઞાનથી :

સહજસ્ફુરણો જાય પલટાઈ રૂપે દિવ્ય વિચારના,

ને વિચારો બને ધામ અમોધા દિવ્ય દૃષ્ટિનું

અને પ્રકૃતિ આરોહી પ્રભુ સાથે એકસ્વરૂપતા.

 સ્વામી સૌ ભુવનો કેરો પોતે જાતે દાસ પ્રકૃતિનો બન્યો,

એના વિચિત્ર છંદોનો કરી અમલ આપતો :

સૃષ્ટિની શક્તિએ નાળે વાળેલા છે સાગરો સર્વશક્તિના;

પોતાના નિયમો વડે

સીમા બંધનમાં એણે નાખ્યો છે અણસીમને.

કર્યો પ્રકૃતિનાં સાધી આપવાને

અમૃતાત્મા જાતે બંધાઈ છે ગયો;

એને માટે કરી નક્કી કર્યો જે જે અવિદ્યા શક્તિ એહની

તે સૌ તે સાધવા માટે આપણી મર્ત્યતાતણું

અવગુંઠન ધારીને પરિશ્રમ ઉઠાવતો.

તુક્કો એનો દેવતાઈ રચે છે જે લોકો ને ઘાટ, તેમણે

અદૃશ્ય શિખરોએ છે ગુમાવ્યાં નિજ મૂળને :

પામી વિચ્છેદ સુધ્ધાં એ અકાળ નિજ આદિથી

જ્યાં ત્યાં રસળતાં રહે,

ધારે વિરૂપતાયે ને તામોગ્રસ્ત વળી બને,

શાપ ને ભ્રંશ પામતાં,

કાં કે પતનમાંયે છે પોતાની વિકૃતા મુદા,

ને કશું છોડતી ના એ જે મુદાવહ થાય છે,

આ સૌ યે શિખરો પત્યે વળી પાછાં ફરી શકે,

કે કાપી શકતાં શિક્ષા આત્માના વિનિપાતની

દંડ રૂપે ભરેલી હ્યાં પોતાની દિવ્યતા પુન:

પાછી પ્રાપ્ત કરી શકે.

એકાએક ઝપાટામાં ઝલાઈને સર્વકાલીન દૃષ્ટિના

જુએ રાજા પ્રકૃતિના ગૌરવી દીપ્તિએ ભર્યા

પ્રદેશો ઉમદાઇના,

ને સાથોસાથ પાતાળે દબાયેલા દેશો ઊંડાણમાં પડયા.

ન પડેલા આત્મ કેરી રાજશાહી હતી ઉપરની દિશે,

તળે હતી તમોગ્રસ્ત સ્તબ્ધતા ઘોર ગર્તની,

સામેનો ધ્રુવ વ, યા ઝાંખો પ્રતિધ્રુવ હતો તહીં.

હતા વિરાટ વિસ્તારો જિંદગીની

સ્વાયત્ત પૂર્ણતાઓના મહિમાના પ્રકાશતા:

આવ્યું તિમિર, ને દુઃખ ને શોક જન્મ પામિયા

તે પૂર્વ જ્યાં સ્વરૂપે ને એકતામાં 

રહેવાની હામ ભીડી સઘળાં  હતાં.

ને સત્યના સુખી સૂર્યે વિવસ્ત્રા મુક્તિ સાથમાં

નિષ્પાપ શુચિતાપૂર્ણ પ્રાજ્ઞતા ખેલતી હતી,

ત્યાં સર્વે ભયથી મુક્ત અમૃતત્વે સુહાસ કરતાં હતાં,

રહેતા' તાં ચિદાત્માના શાશ્વત શિશુભાવમાં.

હતાં જ્યાં જગતો એના હાસ્યનાંની ભીષણા વક્રતાતણાં,

હતાં ક્ષેત્રો જહીં લેતી એ આસ્વાદ શ્રમ-સંઘર્ષ-અશ્રુનો;

કામુક મૃત્યુને વક્ષે માથું એ મૂકતી હતી,

નિર્વાણ-શાંતિના જેવી ક્ષણ માટે નિદ્રા એની બની જતી.

પ્રભુની જ્યોતિને એણે વિયોજી છે પ્રભુના અંધકારથી,

કે સાવ વિપરીતોના સ્વાદ કેરી પરીક્ષા એ કરી શકે.

અહીં માનવને હૈયે એમણે જે કરેલ છે

પોતાના ધ્વનિઓની ને રંગો કેરી મિલાવટો

તેમણે છે વણી એની સત્-તાની ક્ષર યોજના,

એના જીવનની કાળ મધ્યે આગે લહેરાતી પ્રવાહિતા,

એના સ્વભાવની એકધારી સ્થિર થતી ગતિ,

ચૈત્ય એનો સર્વે જાતી પટી શો ચલ-ચિત્રની,

એના વ્યક્તિત્વની અંધાધૂંધી વ્યાપક વિશ્વમાં.

ભવ્યરૂપા વિધાત્રીએ પોતાના ગૂઢ સ્પર્શથી

આત્માના આત્મસ્વપ્ને

પલટાવી બનાવ્યું છે દયાપાત્ર ને પ્રભાવ વડે ભર્યું,

ભાવાવેગી બનાવ્યું છે નાટય એની અગાધા ગૂઢતાતણું.

પરંતુ હ્યાં હતા લોક સ્વર્ગ પ્રત્યે અરધા ઊંચકાયલા.

પડદો તો હતો કિંતુ કાળી દીવાલ ત્યાં ન' તી;

નાતિદૂર મનુષ્યોના ગ્રાહથી રૂપ જે હતાં

તેમાં પ્રસ્ફુટ થાતી' તી અક્લંકી પવિત્રતા

કેરી કોઈ ભાવિક સાન્દ્રતા,

હતું પ્રકટતું એક રશ્મિ આદી મુદાતણું.

પવિત્ર હોત પૃથ્વી તો દિવ્યાનંદો તેના હોત બની ગયા.

પ્રકાશંતી પરાકાષ્ટા નૈસર્ગિક મુદાતણી,

પરા પ્રકૃતિની શ્રેષ્ટ વસ્તુઓ રોમહર્ષણા,

દિવ્ય બનેલ સંવેદ ને હૈયાને હોત પ્રાપ્ત થઇ ગઈ:

બળો બધાંય પૃથ્વીના કઠોર મારગો પરે

હોત હસી શક્યાં, લીલાલ્હેર હોત કરી શક્યાં,

કદીય કષ્ટની ક્રૂર ધાર હોત નહીં નડી,

સર્વ પ્રેમ કરી ક્રીડા શક્યો હોત

અને પ્રકૃતિને માટે શરમાવા જેવું હોત કહીંય ના.

પરંતુ સ્વપ્ન છે એનાં બંધાયેલાં દ્રવ્યની ઘોડશાળમાં,

ને હજી દ્વાર છે એનાં અર્ગલાએ બદ્ધ સર્વોચ્ચની પ્રતિ.

 ઉચ્છવાસ પ્રભુનો પોતાતણી ટૂકોતણી પરે

આવતો આ લોકો હોત લહી વક્યા;

પરાત્પરતણા વસ્ત્ર-પ્રાંત કેરો ક્ષગારો એક ત્યાં હતો.

ક્લ્પોનાં શુભ્ર મૌનોને વીંધી આનંદમુર્ત્તિઓ

દેવોની સંચરી પાર કરી પૃથુલ વિસ્તરો

શાશ્વતીની નિદ્રા કેરી સમીપમાં.

મહાનંદતણે મૌન સાદ શુદ્ધ અને નિગૂઢતા ભર્યા

પ્રેમ કેરા નિષ્કલંક માધુર્યોને પ્રાર્થના કરતા હતા,

આવાહતા એના મધ-મીઠલ સ્પર્શને

વિશ્વોને પુલકાવવા,

બોલાવતા હતા એના બાહુઓને મુદા ભર્યા

કે એ પ્રકૃતિનાં અંગો આવી આશ્લેષમાં ગ્રહે,

બોલાવતા હતા એના એકતાના

અસહિષ્ણુ અને મિષ્ટ પ્રભાવને

કે એ સકલ સત્ત્વોને પરિત્રાતા એના ભુજ મહીં ભરે,

એની દયા ભણી ખેંચી જાય બંડખોરને ને અનાથને,

ને જે સુખતણી તેઓ ના પાડે છે

તે તેઓને બળાત્કારેય દે સુખ.

સ્તોત્રગાન સમર્પાતું અદૃશ્ય ભગવાનને,

સુભ્ર ઈચ્છાતણી જવાલામયી ચારણગીતિકા

હૈયામાં લલચાવીને લાવતી'તી અમર્ત્ય રાગના સ્વરો

ને સૂતેલી સંમુદાની શ્રુતિ સંબોધતી હતી.

વધારે શુદ્ધ ને તેજ ઇન્દ્રિયાનુભવોતણું

નિવાસસ્થાન ત્યાં હતું,

અંગો પાર્થિવ ધારી ના શકે એવી દીપ્તિ ત્યાં પ્રેરણા હતી.

વિશાળા હળવા વ્યાપ્ત શ્વાસોચ્છવાસ તહીં માનવના હતા 

અને પ્રહર્ષના એક સ્પંદથી અન્ય સ્પંદની

પ્રત્યેક હૈયું ત્વરા દાખવતું હતું.

કાળનો કંઠ ગાતો ' તો અમૃતાત્માતણું આનંદગાન ત્યાં;

પ્રેરણાનું અને ભાવલયવાહી પુકારનું

લઇ રૂપ આવતી' તી પળો પાંખે પરમાનંદને લઇ;

ખુલ્લા સ્વર્ગ સમી ચાલી રહી સુન્દરતા હતી

કલ્પનાતીત રૂપમાં

સીમાબંધનથી મુક્ત વિરાટો મધ્યે સ્વપ્નના;

જ્યોતિ કેરા કિનારાઓ પર રે' તા મૃત્યુનિર્મુક્ત લોકને

આશ્ચર્યનાં વિહંગોનો સ્વર વ્યોમો થકી બોલાવતો હતો.

પ્રભુ કેરા હસ્તમાંથી સૃષ્ટિ સીધી છલંગતી,

માર્ગોમાં અટતાં' તાં ત્યાં ચમત્કાર અને મુદા.

અસ્તિ-માત્ર હતી લેતી પરમાનંદરૂપ ત્યાં,

ચિદાત્માના સુખી હાસ્ય રૂપ ત્યાં જિંદગી હતી,

હતો આનંદ રાજા ને પ્રેમ તેનો પ્રધાન ત્યાં.

જ્યોતિર્મયત્વ આત્માનું ત્યાં સંમૂર્ત્ત બન્યું હતું.

વિરોધા જિંદગી કેરા હતા પ્રેમી કે સ્વાભાવિક મિત્ર ત્યાં

ને હતી અવધો એની તીક્ષ્ણ ધારો સુમેળની;

સ્નિગ્ધ પવિત્રતા સાથે આવતી ત્યાં હતી ભોગવિલાસિતા

અને માર્તુત્વને એને હૈયે દેવ એ ઉછેરી રહી હતી:

દુર્બલાત્મ તહીં કોઈ ન' તું તેથી

જૂઠાણું ત્યાં જીવી ના શકતું હતું;

જ્યોતિને રક્ષતી એક આછી આડશના સમું

હતું અજ્ઞાન એ સ્થળે,

મુક્ત ઈચ્છા સત્ય કેરી કલ્પના રૂપ ત્યાં હતી,

ઉમેદવાર સ્વર્ગીય અગ્નિ કેરો મોજશોખ તહીં હતો;

બુદ્ધિ સુન્દરતા કેરી હતી પૂજારિણી તહીં,

હતું બળ બન્યું ક્રીતદાસ શાન્તરૂપ અધ્યાત્મ ધર્મનો,

પરમાનંદની છાતી પર મૂક્યું હતું મસ્તક શક્તિએ.

અકલ્પ્ય મહિમાઓ ત્યાં શિખરોના વિરાજતા,

સ્વયં-શાસક રાજયો ત્યાં પ્રજ્ઞા કેરાં હતાં સત્તા ચલાવતાં,

ઉચ્ચ આશ્રિત-રાજયો ત્યાં હતાં એના અભુક્ત આદિ સૂર્યનાં,

દૃષ્ટિસંપન્ન આત્માનાં હતાં રાજય ઈશ્વરાધીન ચાલતાં,

પ્રભાવે પરમાત્માની પ્રભા કેરા રાજગાદી સુહાવતાં.

દર્શન ભવ્યતાઓનું, સ્વપ્ન એક વિસ્તારોનું મહાબૃહત્

સૂર્યે ઉજ્જવલ રાજયોમાં રાજશાહી પગલે ચાલતાં હતાં :

દેવો કેરી સભાઓ ને સંસદો ઠઠથી ભરી,

ઓજ જીવનનાં રાજ્યકારભાર ચલાવતાં

હતાં આરસ-સંકલ્પ-આસનો અધિરોહતાં

હતાં ઉચ્ચ પ્રભુત્વો ને એકહથ્થુ સત્તાઓ સ્વાધિકારની,

હતાં સામર્થ્થ શોભીતાં કીર્તિની વરમાળથી,

ને હતાં શસ્ત્રથી સજ્જ આજ્ઞાત્મક મહાબળો.

હતી ત્યાં વસ્તુઓ સર્વ સુમહાન અને સૌન્દર્યથી ભરી,

રાજમુદ્રા શક્તિ કેરી સત્ત્વ સૌ ધારતાં હતાં.

અલ્પસંખ્યાક સત્તાઓ બેઠી 'તી ત્યાં નિસર્ગનિયમોતણી,

ગર્વિષ્ઠ ઉગ્ર માથાના મોવડીઓ

સેવતા 'તા શાન્ત એક રાજવીના સ્વરૂપને :

આત્માના અંગવિન્યાસો એકેએકે દિવ્યતા ધારતા હતા.

પ્રેમ પ્રેમતણા હૈયા પર લાદે

અને હૈયું બની આધીન જાય જે,

પ્રહર્ષણ ભરી ધારી ઘૂંસરીની

નીચે દેહ પ્રેમ કેરો ધરાય જે,

તે પ્રભુત્વતણો મોદ તે મોદ દાસભાવનો

ઉષ્માપૂર્ણ ગાઢ ભાવે મળતા ત્યાં પરસ્પર.

મળતા રાજભાવોની લીલા રૂપ બધું હતું.

કેમ કે પૂજનારાની પૂજા પ્રણત શક્તિને

ઊંચકીને ઊર્ધ્વમાં જાય છે લઇ,

ને જેને અર્ચતો આત્મા તે દૈવત-સ્વરૂપમાં

છે જે ગૌરવ ઊંચેરું ને જે છે મહતી મુદા

તેની અર્પે સમીપતા :

 છે ત્યાં શાસક ને જે સૌ પર શાસન એ કરે

તેમનામાં અભેદતા;

મુક્ત ભાવે અને સામ્ય ભર્યે હૈયે સેવાનું કાર્ય જે કરે

તેને માટે આજ્ઞાધારકતા બને

રાજકુમારને યોગ્ય શાળા કેળવણીતણી,

એની ઉદાત્તતા કેરું તાજ, ખાસ અધિકારવિશેષતા,

શ્રદ્ધા એની બને રૂઢિ એના ઉચ્ચ સ્વભાવની,

એની સેવા બની જાય રાજ્યાધિકાર આત્મનો.

હતા પ્રદેશ જ્યાં જ્ઞાન સર્જનાત્મક શક્તિની

સાથે એના ઉચ્ચ ધામે સંયોજાઈ જતું હતું

અને પૂર્ણતયા એને પોતા કેરી બનાવતું :

દીક્ષાધારી ગૂઢતાના એ મહાભવ્ય સાધકે

એ શક્તિનાં પ્રકાશંતાં ગ્રહ્યાં અંગો

ને એવાં તો ભરી દીધાં પોતાના રાગ-રશ્મિએ

કે એનો દેહ આખોયે પ્રભાધામ પારદર્શક ત્યાં બન્યો,

ને સર્વાત્મા બન્યો એનો નિજ આત્મસમોવડો.

પ્રજ્ઞાના સ્પર્શથી પામી નવું રૂપ દેવતા એ બની ગઈ,

અને એના દિનો હોમહવનો શા બની ગયા.

ફૂદું અમર આમોદી અપરંપાર પાવકે

તેમ પ્રજ્વલતી 'તી એ

એની નવ સહી જાતી માધુર્યે પૂર્ણ ઝાળમાં.

વરી નિજ વિજેતાને બંદી બનેલ જિંદગી.

રાજા કેરા મહાવ્યોમે રચ્ચું એણે નિજ વિશ્વ નવેસર;

મનની ધીર ગતિને આપ્યો એણે વેગ મોટરકારનો,

જોતો જે આત્મા તે જીવી જાણવાની જરૂરત

આપી એણે વિચારને,

આવેગ જિંદગાનીને આપ્યો એણે જોવા ને જાણવાતણો.    

પ્રાણપ્રકૃતિને લેતો ગ્રહી એનો પ્રભાવ દીપ્તિએ ભર્યો,

વળગી પડતી એની શક્તિ એ પુરુષાત્મને;

ભાવકલ્પતણો જામો

નીલરકત પહેરાવી એ એને અભિષેકતી,

ભુંજગદંડ જાદૂઈ મૂકતી એ મૂઠ માંહે વિચારની,

રૂપો બનાવતી એની

અંતર્દૃષ્ટિતણા ઘાટ સાથે મેળ ધરાવતાં,

એના સંકલ્પના જિંદા દેહરૂપ નિજ શિલ્પ બનાવતી.

ભભૂકંતો મેધનાદ, ઝબકારો સ્રષ્ટાનું કાર્ય સાધતો,

જેતા પ્રકાશ એનો એ પ્રકૃતિની મૃત્યુરહિત શક્તિનો

અવસર બની જતો,

પીઠે દેવ લઇ જાય સુબલિષ્ઠ છલંગ માનવાશ્વની.

મન જીવનની રાજગાદીએ અધિરોહતું,

રાજપ્રભાવ બેવડો.

હતાં જગત ત્યાં ભવ્ય સુગભીર સુખે ભર્યાં,

કર્મે જ્યાં સ્વપ્નની ઝાંય અને હાસ્યે હતી ઝાંય વિચારની,

ને સમીપે આવનારાં પ્રભુનાં પગલાંતણો

સુણાય ધ્વનિ ત્યાં સુધી

સ્વેચ્છાપુર્ત્તિતણી વાટ ભાવોદ્રેક જોઈ જ્યાં શકતો હતો.

હતાં જગત ત્યાં બલોચિત મોજ--રમૂજનાં;

મનોહૃદયના ચિંતામુક્ત યૌવનની દશા

દેહમાં કરતી પ્રાપ્ત સાધન સ્વર્ગલોકનું;

કામનાની આસપાસ સુવર્ણ પરિવેષની

પ્રભા એ વિલસાવતી,

કરતી મુક્ત અંગોમાં દેવરૂપ બનેલા પશુભાવને

કરવા દિવ્ય ક્રીડાઓ પ્રેમની ને સૌન્દર્ય-સંમુદાતણી.

સ્વર્ગની સ્મિતની પ્રત્યે તાક્નારી તેજસ્વી ધરતી પરે

વેગીલો જીવનાવેગ કંજૂસાઈ કર્યા વણ પ્રવર્તતો

અને અટકતો ન 'તો:

થાકવું એ જાણતો ના, અશ્રુઓ યે એનાં આનંદના હતાં.

ક્રીડા રૂપ હતું કામ અને ક્રીડા હતી કેવળ ત્યાં,

સ્વર્ગનાંકાર્ય ત્યાં લીલા  હતી દેવોમાં છે એવા મહૌજની:

નિત્ય-નિર્મલ સ્વચ્છંદી મત્તોત્સવ થતો તહીં,

અટકી પડતો ના એ ક્ષીણતાથી મર્ત્ય દેહે યથા થતું,

પ્રહર્ષોની અવસ્થાઓ જિંદગીની હતી શાશ્વતતાં તહીં: 

વૃદ્ધાવસ્થા આવતી ના, ચિંતા-રેખા અંકાતી ન કદી મુખે.

મૃત્યુ મુક્ત બળો કેરી ઘોડદોડ

અને હાસ્ય તારકોની સુરક્ષા પર લાદતાં

પ્રભુનાં બાળકો નગ્ન ક્રીડાક્ષેત્રો મહીં નિજ

દોડતા' તાં, પ્રભાએ ને પવનો પરે

પ્રહાર કરતાં હતાં;

ઝંઝા ને સૂર્યને તેઓ સાથી નિજ બનાવતાં,

પ્રચલંતા સાગરોની ધોળી યાળો રમણ માંડતાં,

નિજ ચક્રોતળે ખૂંદી નાખી અંત આણતાં અંતરોતણો,

મલ્લયુદ્ધો માંડતાં એ અખાડાઓ માંહે સ્વકીય શક્તિના.

પ્રભા-પ્રભાવમાં સત્તાશીલ એ સૂર્યના સમાં

પોતાનાં અંગને ઓજે એ પ્રદીપ્ત સ્વર્ગને કરતાં હતાં,

નંખાયેલા દિવ્યતાના દાન જેવાં જગત્ પ્રતિ.

મંત્ર હૃદયને બેળે કેવલાનંદ આપતો,

એવાં એ સ્વચમત્કારી ચારુતાના

ગૌરવે ને પ્રભુત્વે શોભતાં હતાં,

અવકાશતણા માર્ગો પર જીવનની ધજા

જાણે ઉડાડતાં હતા.

મૂલભાવો પ્રકાશંતા વ્યસ્યો ચૈત્યના હતા;

વાણી સાથે ખેલતું' તું મન ભાલા ફેંકતું' તું વિચારના,

કિંતુ જ્ઞાનાર્થ ના એને પડતી'તી જરૂર આ

શ્રમનાં સાધનોતણી;

બાકીના સહુની જેમ હતું જ્ઞાન પ્રમોદ પ્રકૃતિતણો.

તાજા હૃદયના તેજી રશ્મિ કેરા અધિકારે નિમાયેલા,

સઘસ્ક પ્રભુ પાસેથી

પમાયેલી પ્રેરણાના બાલ-વારસદાર એ,

બનેલા અધિવાસીઓ કાળ-શાશ્વતતાતણા

અધાપી પુલકો લ્હેતા આનંદે આદ્ય સૃષ્ટિના

યૌવને નિજ આત્માના ક્ષબકોળી દેતા એ અસ્તિમાત્રને.

અત્યંત રમ્ય સંરંભી અત્યાચારિત્વ એમનું,

બલવાન બલાત્કાર હર્ષપ્રાર્થી એમના અભિલાષનો

રેલાવી વિશ્વમાં દેતો સુખસ્રોતો સ્મિતે સજ્યા.

ઉદાત્ત ભયનિર્મુક્ત તોષ કેરા પ્રાણનું રાજ્ય ત્યાં હતું,

પ્રશાંત વાયુમાં ભાગ્યશાળી ચાલે દિવસોની થતી ગતિ,

વિશ્વપ્રેમ તથા વિશ્વશાંતિનું પૂર ત્યાં હતું.

અવિશ્રાંતા મિષ્ટતાનું આધિપત્ય હતું વસ્યું,

કાળને અધરે જેમ ગાન હોય પ્રમોદનું.

મુક્તિ સંકલ્પને દેતી સહજા ત્યાં વ્યવસ્થા બૃહતી હતી,

આત્મા આનંદની પ્રત્યે સૂર્યોદાર પાંખોએ ઊડતો હતો,

પૃથુતા ને મહત્તા ત્યાં અશૃંખલિત કર્મની,

અને સ્વાતંત્ર સોનેરી વેગવંત હૈયાનું વહ્ નિએ ભર્યા.

આત્માવિચ્છેદથી જન્મ પામતું ત્યાં જૂઠ નામેય ના હતું,

વક્રતા ત્યાં વિચારે કે વાણીમાં આવતી નહીં

હરી લેવા સૃષ્ટિ કેરા સત્યને સહજાતિયા;

હતું ત્યાં સર્વ સચ્ચાઈ ભર્યું, શક્તિ સ્વાભાવિક હતી તહીં.

સ્વાતંત્ર ત્યાં હતું એકમાત્ર નિયમ ને વળી

ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ કાયદો.

સુખસંપન્ન શ્રેણીમાં જગતો આ

હતાં આરોહંતા ઊંચે ને નીચે ઝંપલાવતાં:

ચિત્રવિચિત્ર સૌન્દર્યે ને આશ્ચર્યે ભર્યાં આ ભુવનો મહીં,

ક્ષેત્રોમાં ભવ્યતા કેરાં ને પ્રદેશોમહીં ભૈરવ શક્તિના

જિંદગી નિજ નિ:સીમ ઈચ્છાઓ શું આરામે રમતી હતી.

હજાર નંદનો નિર્મી શક્તિ એ વચમાં અટક્યા વિના;

એના માહાત્મ્યની , એની ચારુતાની

અને વૈવિધ્યથી પૂર્ણ એના દિવ્ય સ્વરૂપની

સીમા બંધાયલી ન' તી.

જાગી અસંખ્ય જીવોના શબ્દ સાથે અને ચલન સાથમાં,

થઇ ઊભી વક્ષમાંથી ઊંડા એક અનંતના,

પ્રેમને ને આશાને કો નવા જન્મેલ બાલનું

શુચિ સ્મિત સમર્પતી,

સામર્થ્થ અમૃતાત્માનું સ્વ-સ્વભાવે વસાવતી,

નિત્યકાલીન સંકલ્પ અંતરે નિજ ધારતી,

નિજ ઉજ્જવલ હૈયાના વિના કો દોરનારની

હતી એને જરૂર ના :

પગલાં ભરતા તેના દેવતાને

નથી કોઈ પાત ભ્રષ્ટ બનાવતો,

અંધાપો આપવા એની આંખોને કો

વિદેશીયા આવેલી ન હતી નિશા.

પ્રયોજન ન' તું ત્યાં કો ઘેર કે વાડનુંકશું;

પૂર્ણતાનું અને હર્ષતણું રૂપ હતું પ્રત્યેક કર્મ ત્યાં.

સમર્પાયેલ પોતાના તેજીવાળા તરંગી ચિત્તભાવને,

નિજ માનસના ઋદ્ધ રંગપૂર્ણ સ્વચ્છંદી ઉત્સવે રતા,

દિવ્ય ને દૈવતે પૂર્ણ સ્વપ્નાં કેરી દીક્ષાધારી બનેલ એ,

અસંખ્ય રૂપનાં શિલ્પો સાધતી નિજ જાદુથી,

શોધતી પ્રભુના છંદોલયો કેરી માત્રાઓના પ્રમાણને,

સ્વેચ્છાનુસાર ગૂંથંતી ઇન્દ્રજાલી નિજ અદ્ ભુત નૃત્યને,

દેવી ઉલ્લાસની છે એ પ્રમોદોને મહોત્સવે,

સર્જનાત્મક આનંદ કેરી સ્વૈરભાવી મત્ત ઉપાસિકા.

            આ મહાસુખનું એણે જગ જોયું

અને અનુભવ્યું કે એ એને બોલાવતું હતું,

કિંતુ ના મેળવ્યો માર્ગ પ્રવેશાર્થે એના આનંદની મહીં;

સચેત ગર્તને માથે ન હતો સેતુ કો તહીં.

અશાંત જિંદગી કેરા ચિત્ર શું બદ્ધ એહનો

હતો આત્મા હજી કાળી હવાથી વીંટળાયલો.

ઝંખતું મન ને વાંછા રાખનારી હતી ઇન્દ્રિય તે છતાં,

માઠા અનુભવે સર્જ્યો શોક ઘેર્યો હતો એક વિચાર જે,

ને ચિંતા-શોક-નિદ્રાએ ઝંખવાયું હતું દર્શન એક જે,

તેને આ સૌ લાગતું' તું સુખી અભીષ્ટ સ્વપ્ન શું---

પૃથ્વીની પીડની છાયામહીં સંચારનારના

હૈયાએ દૂર લંબાતી ઝંખા દ્વારા કલ્પી કાઢેલ સ્વપ્ન શું.

આશ્લેષ નિત્યનો એણે એકવાર હતો અનુભવ્યો છતાં

દુ:ખાર્ત્ત દુનિયાઓની છેક પાસે

વાસ એનો સ્વભાવ કરતો હતો,

ને પોતે જયાં હતો ઊભો ત્યાં પ્રવેશદ્વારો રાત્રિતણાં હતાં.

ઢળાયા આપણે જેમાં છીએ ગાઢ આપણું તે સ્વરૂપ તો

ચિંતાથી જગની ઘેરું ઘેરાયેલ રહેલ છે,

ને જવલ્લે જ આનંદ માત્ર અર્પી શકે આનંદને, અને

જ્યોતિને શુદ્ધ જ્યોતિનું પ્રતિદાન કરી શકે.

કેમ કે ચિંતવાનો ને જીવવાનો આર્ત્ત સંકલ્પ એહનો

સંમિશ્ર સુખ ને દુઃખ પ્રત્યે પ્હેલવ્હેલી પામ્યો પ્રબોધતા,

ને હજી એ રહ્યો રાખી અભ્યાસ નિજ જન્મનો :

દારૂણ દ્વન્દ્વ છે શૈલી આપણી અસ્તિતાતણી.

આ મર્ત્ય જગની કાચી શરૂઆતોતણે સમે

ન' તો પ્રાણ, ન' તી લીલા મનની ને હૈયાની કામના ન' તી.

રચાઈ પૃ્થિવી જયારે અચેત અવકાશમાં 

ને દ્વ્રવ્યમય આલોક વિના બીજું ન 'તું કશું,

ત્યારે સમુદ્ર, આકાશ ને પાષણ સાથે તાદૃપ્ય ધારતા

એના તરુણ દેવોએ ચૈત્યો કેરી મુક્તિની ઝંખના કરી,

ચૈત્યો સંદિગ્ધ નિર્જીવ વસ્તુઓમાં હતા પોઢી રહેલ જે.

વેરાન ભવ્યતામાં એ ને એ સાવ સાદી સુન્દરતામહીં,

બધિર સ્તબ્ધતામાં ને ઉપેક્ષાતા રવોમહીં,

ને ના જરૂરતો જેને એવા જગતની મહીં

હતો ઈશ્વરને માથે બોજ ભારે અવિજ્ઞાપિત અન્યને;

કાં કે સંવેદનાવાળું ન' તું કો ત્યાં કે લેનારુંય ના હતું.

સંવેદનતણો સ્પંદ ન સહેતો આ ઘનીભૂત પિંડ જે

ને ધારી ન શક્યો તેઓતણો વ્યાપ્ત આવેગ સર્જનાત્મક :

આત્મા નિમગ્ન ના દ્રવ્યતણી સંવાદિતામહીં,

મૂર્ત્તિનો સ્થિર અરામ એ પોતાનો ગુમાવતો.

પરવા વણના લયે

કરવા દૃષ્ટિને પ્રાપ્ત એ ફાંફાં મારતો હતો,

સચેત ઉરની ચેષ્ટા માટે ભાવાવેગે પૂર્ણ પ્રવર્તતો,

વાણી-વિચાર-આનંદ-પ્રેમ માટે ક્ષુધાતુર બની જતો,

મૂક અચેત ચક્રાવો લેતાં' તાં દિનરાત ત્યાં

ઝંખના સ્પંદને માટે ને પ્રત્યત્તર પામવા

માટે ભૂખ્યો બન્યો હતો.

સંક્ષુબ્ધ સ્પર્શથી એક સંતોલિત અચેતને,

અંતર્જ્ઞાને ભર્યા મૌને કંપમાન બનીને એક નામથી

સાદ જીવનને પાડ્યો અચેત ચોકઠા પરે

ચડાઈ લઇ આવવા,

અને નિશ્ચેષ્ટ રૂપોમાં દિવ્યતાને જગાડવા.

મૂગા ગબડતે ગોળે સુણાયો સ્વર એક ત્યાં,

બેધ્યાન શૂન્યમાં એક ઊઠયો નિ:શ્વાસ મર્મરી.

શ્વસંતુ કો સત્ત્વ એવું લાગ્યું જ્યાં ન કો એકદા હતું :

અચેત મૃત ઊંડાણો મહીં કૈંક પુરાયલું,

નકારાઈ હતી જેને સચિત્ હસ્તી

અને જેનો હતો હર્ષ હરાયલો,

તિથિહીન સમાથી જે જાણે હોય ન નીંદરે

તેમ તેણે પડખું નિજ ફેરવ્યું.

ભાત એને હતું સ્વીય નિખાતા સત્યતાતણું,

વિસ્મૃતા જાત કેરી ને હક કેરી હતી સ્મૃતિ,

જાણવાની, અભીપ્સા રાખવાતણી,

માણવાની, જીવવાની ઝંખા એ કરતું હતું.

પડ્યું આહવાન કાને ને

જીવને ત્યાં જન્મજાત નિજ જ્યોતિ પરિત્યજી.

નિજ ઉજ્જવલ ને ભવ્ય ભૂમિકાથી આવ્યું એ ઉભરાઈને

મર્ત્યાવકાશનો પિંડો જહીં સ્તબ્ધ પડયો હતો

પ્રસારી નિજ ગાત્રને,

અહીંયાંય કૃપાવંત મહાપાંખાળ દૈવતે

રેલાવી દીપ્તિ પોતાની, સ્વમાધુર્ય રેલ્યું, રેલી મહામૂદા,

આશા રાખી ભરી દેવા હર્ષોલ્લાસે

મનોહારી નવીન એક લોકને.

મર્ત્યને હૃદયે જેમ આવી કો એક દેવતા

પોતાના દિવ્ય આશ્લેષે ભરી દેતી એના જીવનના દિનો,

તેમ ક્ષણિક રૂપોમાં આવી જીવનદેવતા

ઉર્દ્વથી નિમ્નમાં નમી;

દ્રવ્યમયીતણે ગર્ભે નાખ્યો એણે અગ્નિ અમરઆત્મનો,

જગાડ્યાં વેદનાહીન વિરાટે હ્યાં ચિંતના ને ઉમેદને,

પોતાની મોહિનીએ ને સૌન્દર્યે ઘા

કર્યા માંસમાટીની ને શિરા પરે,

ને અસંવેદનાવાળા પૃથ્વીના માળખામહીં

બેળે આનંદ આણિયો. 

વૃક્ષો, છોડ, અને ફૂલો વડે જિંદો સજાયલો

પૃથ્વી કેરો તવાયેલો મહાદેહ હસ્યો વ્યોમોતણી પ્રતિ,

સિંધુના હાસ્યના દ્વારા

નીલિમાએ નિલીમાને પ્રતિ-ઉત્તર વાળીયો;

અદૃષ્ટ ગહનો દેતાં ભરી સત્ત્વો નવાં સંપન્ન ઇન્દ્રિયે,

સૌન્દર્ય પશુઓ કેરું ધરીને દોડતો થયો

જિંદગીનો મહિમા ને પ્રવેગ ત્યાં,

હામ ભીડી મનુષ્યે ને વિચાર કરતો થઇ

ભેટ્યો ભુવનને એહ ચૈત્યાત્માના સ્વરૂપથી.

પરંતુ જાદુઈ પ્રાણ આવી માર્ગે રહ્યો હતો

ને બંદી આપણે હૈયે દાન એનાં પહોંચે તે અગાઉ તો

શ્યામ સંદિગ્ધ કો એક સાનિધ્યે એ

સૌને પ્રશ્ન શંકા દર્શાવતો કર્યો.

રાત્રિને વસને સજજ છે જે સંકલ્પ ગૂઢ ને

જેણે અગ્નિપરિક્ષા છે માટી કેરી કરી અર્પિત આત્મને,

તેણે મૃત્યુ અને દુઃખ લાદી દીધાં ગૂઢ છદ્મતણે છળે;

ધીરાં દુઃખ સહેનારાં વર્ષો મધ્યે હવે એ અટકાયતે,

કરી યાદ શકે ના એ નિજા સુખતરા સ્થિતિ,

પરંતુ વશ વર્તવું

પડે એને અચિત્ કેરા જડ તામસ ધર્મને,

જે અચિત્ ચેતનાહીન છે મૂલાધાર વિશ્વનો,

જેમાં સૌન્દર્યને અંધ સીમાઓમાં રખાય છે

ને હર્ષ-શોક છે જેમાં સાથીઓ ઝગડયે જતા.

નિસ્તેજ મૂકતા ઘોર આવી એની પરે પડી :

લોપ પામી ગયો એનો આત્મા સૂક્ષ્મ મહાબલી

વરદાન ગયું માર્યું એનું બાલ-દેવના સુખશર્મનું,

ને આખો મહિમા એનો ક્ષુદ્રતામાં ફરી ગયો

ને એનું સર્વ માધુર્ય પલટાઈ પંગુ ઈચ્છા બની ગયું.

મૃત્યુને આપવો ભક્ષ પોતાનાં ચરિતોતણો

દૈવ-નિર્માણ છે એહ અહીંયાં જિંદગીતણું.

એની અમરતા એવી તો હતી અવગુંઠિતા

કે ચેતનાતણી શિક્ષા લાદતી એ અચેત વસ્તુઓ પરે

નિત્યના મૃત્યુમાં એક બની હૂતી કથા ગૌણ પ્રસંગની,

વાર્તા આત્માતણી મિથ્થા અવશ્ય અંત જેહનો.

આવું અનિષ્ટતાપૂર્ણ હતું એનું રહસ્ય પલટાતણું.