સાવિત્રી

આ જ્ઞાન મેળવ્યું એણે પ્હેલ વ્હેલું કાળ-જાયા જનોમહીં,

વિચાર આપણો ને જે દૃષ્ટિ કેવળ સત્યની,

તેમની વચમાં એક પડદો છે ઊજળા મનનો પડ્યો,

તમાં થઇ અપાયેલો મેળવીને પ્રવેશ, એ

જોવા પામ્યો ગુહા ગૂઢ ને ગુહ્ય દ્વાર આત્મની

દૃષ્ટિના ઉત્સની કને,

તે ગયો એ સેવતી' તી જહીં પાંખો પ્રભાવી મહિમાતણી

સૂર્ય પ્રકાશથી વ્યાપ્ત આકાશે જ્યાં સર્વ વિજ્ઞાત સર્વદા.

શંકા ને માન્યતા પ્રત્યે ઉદાસીનત્વ રાખતો,

નગ્ન સત્યતણો એકમાત્ર આઘાત માગતો અત્યંત આસ્પૃહા ધરી,

હૈયું પાર્થિવ બાંધીને રાખનારો મનનો દોર કાપતો,

દેતો દૂર ફગાવી એ ઘૂંસરીને ધારાની જડ તત્વના.

આત્માની શક્તિઓને ના બાંધતા ' તા કાયદાઓ શરીરના :

જિંદગી કરતી બંધ ધબકારા, ન તે સમે મૃત્યુ ભીતર ઘૂસતું;

સ્વાસોચ્છવાસ ને વિચાર નિ:સ્પંદ જે સમે થતા

તે સમે યે જીવવાની હામ એ ભીડતો હતો.

આમ એ તે ચમત્કારી સ્થાને માંડી પગલાંઓ શક્યો હતો,

જેની ઉતાવળી આંખે

ઝાંખીયે કરવાનો કો વિરલા જ સમર્થ છે,

જયારે ક્ષણેકને માટે મન કેરાં શ્રમથી સાધ્ય કામથી

ઊંચી કરાય છે દૃષ્ટિ

અને પ્રકૃતિનાં સ્થૂલ કંગાલ દર્શનો થકી નિવૃત્ત થઇ જાય છે.

શીખ્યા છે દેવ જે તે સૌ સ્વયંવિજ્ઞાત છે તહીં.

છે એક ગુપ્ત આગાર બંધ ને મૂક તે સ્થલે,

ને તેમાં રાખવામાં છે આવ્યાં સંકેત-પત્રકો,

લોકોને લહિયે જેમાં રેખાંકિત લખેલ છે,

પવિત્ર ધર્મશાસ્ત્રોનાં છે તેની મધ્ય કોષ્ટકો,

સંભૂતિ-ગ્રંથનું તેમાં પાનું સાંકળિયાતણું ,

વેદોના સત્યનો મૂળપાઠ ને શબ્દકોષ ત્યાં,

ભાવાર્થ આપણી ભાગ્યગતિનો બતલાવતા

છે તારાઓતણા તેમાં લયો ને છંદના રયો :

સંખ્યાંકો ને જંતરોની પ્રતીકાત્મ શક્તિઓ,

ને ગુપ્તલિપિએ બદ્ધ સંહિતાઓ વિશ્વના ઈતિહાસની,

અને પ્રકૃતિનો પત્ર-સંવાદ આત્મ સાથનો--

આલેખાયેલ છે ગૂઢ હાર્દમાં જિંદગીતણા.

આત્માના સ્મૃતિઓ કેરા ઘુતિમંત નિકેતને

હાંસિયામાં લખાયેલી ટિપ્પણીઓ પ્રકાશતી

પ્રકાશ-ટપકે બીડો આંકી દેતી સંદિગ્ધ કરચોળિઓ

પાછી એ મેળવી શક્યો,

ઉપોદઘાત બચાવી એ શક્યો ને તે સાથે કાળા કરારનો

શબ્દભાગ ઉગારતો,

જડ પ્રકૃતિની નિદ્રામાંથી ઊભું થનાર સૌ

નવીન રૂપને વાઘે સદાનાને સજાવવા,

જેની ઉપર ચાલે છે રાજ્ય કાળા કરારનું.

ચિત્રવિચિત્ર ગૂઢાર્થ એના અક્ષ્રર ને તહીં

જ્યાં ત્યાં વેર્યા ઈશારાઓ દુર્બોધ ભાવથી ભર્યા

તે હવે એ ફરી વાંચી નવે અર્થે સમજી શકતો હતો,

ઉકેલી શક્તિ દૈવી વાણીને ને એના દ્વર્થક ભાસને,

ઉખાણા સરખાં એનાં વાક્યોને ને અંધપાટાળ શબ્દને,

ગહનાર્થ વિરોધોક્તી ભર્યા એનાં સત્યનાં પ્રતિરૂપને,

એનાપ્રચંડ કર્યાર્થે રખાયેલી કપરી શરતોતણી

જરૂરીયાતમાં ન્યાય સ્વીકારી શકતો હતો,

કાર્ય પ્રકૃતિનું ભીમ-ભગીરથ શ્રમે ભર્યું,

અશક્ય સમ ભાસતું,

બળે જેને સાધવાને માત્ર તેની

ચમત્કારી જ્ઞાનયુક્ત કળામાત્ર સમર્થ છે,

એનો નિયમ દેવોનો જ્યાં વિરોધ પ્રવર્તતો,

છટા પાડી શકાયે ના એવા એના

વિપરીત પ્રકારોની પરંપરા

સમજી શકતો હતો.

મૂક્ભાવી મહામાતા નિજ વૈશ્વ સમાધિમાં

રૂપના જન્મને અંગે મંજૂરી જે મળેલી છે અનંતની,

તેને સૃષ્ટિતણા હર્ષ-શોક માટે પૂરેપૂરી પ્રયોજતી,

અચિત્ જગતમાં ઈચ્છા જ્ઞાન મેળવવાતણી,

મૃત્યુની આણની નીચે સંકલ્પ જીવવાતણો,

માંસમાટીતણે હૈયે તલસાટ પ્રહર્ષનો

દુર્દાન્ત યત્નથી પાર પાડવાનું કબૂલતી;

અને વાયુ તથા જીવકોષ કેરા ચમત્કાર જન્મથી

પ્રકટે ચૈત્ય તે દ્વારા કરતી સિદ્ધિ કાર્યથી

રહસ્યમયતા ઈશ અને રાત્રી વચ્ચે થયેલ કોલની.

એકવાર ફરી કાને પડ્યો સ્પંદ-વિહીન વૈશ્વ માનસે

કોલ શાશ્વતનો દીધો કામે મંડી રહેલી નિજ શક્તિને,

આરંભાઈ જવા માટે વિશ્વવ્યાપક કામને

પ્રેરનારો પ્રવર્તવા,

મર્ત્યતામાં જગાડંત જન્મનો રુદનધ્વનિ,

કાળના કારમા નાટયે સમારંભ તણો શ્લોક ગવાડતો.

ઊંડાણોની મધ્યમાંથી થયું ઉભું રહસ્ય વિશ્વનું દટયું;

આત્મા કેરા ભોંયરામાં તાળાબંધ રાખેલાં દફતરો મહીં

પૂઠે રાખી મુકાયેલી વાંચી એણે મૂળ શાસન-પત્રિકા,

અને પ્રજ્ઞાતણી જોઈ સહી-સિક્કા સાથે પાવક-સીલ ત્યાં

કાળી શક્તિતણા ઢાંક્યા કાર્ય પર મરાયલી,

જે શક્તિ જ્યોતિ-સોપાનો રચે અજ્ઞાનની મહીં.

એક સૂતા દેવતાએ ખોલ્યાં અમર લોચનો :

ચૈત્ય-વિહીન રૂપોમાં જોઈ એણે ચિંતના ન ઘડાયલી,

અધ્યાત્મ ભાવના ગર્ભ ભર્યું એણે જાણ્યું ભૌતિક દ્વવ્યને,

મન અજ્ઞેયને જાણી લેવા સાહસ માંડતું,

જાણ્યું જીવન જે પેટે રાખતું ' તું સુવર્ણ શિશુ એહનું.

વિચાર શૂન્યતા કેરા અવકાશે આવતા જ્યોતિ-પૂરમાં

સંકેતોથી ચૈત્યના આ વિશ્વ કેરા અર્થને સમજી લઇ

બાહ્ય કેરો મૂલ-પાઠ વાંચ્યો એણે પ્રવેશી નિજ અંતરે :

બન્યો સ્પષ્ટ ઉખાણો ને ગૂંચ એની ટળી ગઈ.

ઓજસ્વી પૃષ્ટ પે વ્યાપી વિશાળતર કો વિભા.

બુટ્ટાઓમાં કાળ કેરા હેતુ એક ભળી ગયો,

યાદ્દચ્છાની ઠોકરાતી ચાલને ત્યાં ભેટો અર્થતણો થયો

અને દૈવે કર્યા ખુલ્લા અંકોડાઓ દ્રષ્ટા સંકલ્પના તહીં;

ભાનવાળી બૃહત્તાએ ભર્યો મૂક પુરાણા અવકાશને.

પરા સર્વજ્ઞતા એણે જોઈ શૂન્યે સમારૂઢ સિંહાસને.

સંકલ્પે એક, નિ:સીમ આશાએ એક છે હવે

એના હૃદયને ગ્રહ્યું,

અતિમાનુષનું રૂપ જોવા માટે

ઊંચી આંખો કરી એણે આત્મા કેરાં અદૃષ્ટ શિખરો પ્રતિ,

અભિપ્સુ એ હતો નીચે લાવવાને વિશાળતર વિશ્વને.

જે મહામહિમા કેરી ઝાંખી એને થઇ તહીં

તે પોતાનું જ છે ધામ એવું એને ઠસી ગયું. 

વધારે ભવ્ય ભાસ્વંત સૂર્ય સ્વલ્પ સમામહીં

અંધારા ઓરડાને આ સ્વતેજે અજવાળશે

અને અંદરની છાયાલીન સોપાન-પંક્તિઓ

પ્રકાશિત બની જશે,

નાનલી બાલશાળામાં બાલાત્મા જે  પઢી રહ્યો

લઈને વસ્તુઓ ભાગ્યે શિખવાડે એવો કો પાઠ શીખતો,

તે પ્રાથમિક બુદ્ધિનું

છે વ્યાકરણ જે તેની મર્યાદાઓ વટાવશે

ને પૃથ્વીની પ્રકૃતિની અનુકારમયી કળા

એની પાછળ છોડશે,

બોલી ભૂલોકની એની બદલાઈ બ્રહ્યવાણી બની જશે,

જીવમાન પ્રતીકોમાં સત્યતાનો અભ્યાસી એ બની જશે

અને અનંતના તર્કશાસ્ત્રનું તત્વ શીખશે.

આદર્શરૂપ છે તેને થવાનું છે સામાન્ય સત્ય સૃષ્ટિનું,

દીપ્તિમંત થવાનું છે દેહને શ્રી પ્રભુથી ભીતરે વસ્યા, 

જે સૌ અસ્તિ ધરાવે છે તે સૌની સાથ ઐક્યની

ભાવના છે લહેવાની હૈયાએ ને મને કરી,

સચેત પુરુષે વાસ કરવાનો છે સચેત બન્યા જગે.

સર્વોચ્ચ શૃંગ દેખાય જેમ ધુમ્મસમાં થઇ

તેમ શાશ્વત આત્માનો મહિમા નજરે પડ્યો,

દેશપાર થયેલો જે ખંડખંડિત વિશ્વમાં

દિવ્ય દ્રવ્યોતણા અર્ધ આભાસો વચગાળમાં.

રાજાની રાજવી ઝોક સેવવાને

માટે હાવે એ જરાયે ઉપયોગી રહ્યાં ન ' તાં :

આપણી ક્ષુદ્રતની ને અમર્યાદિત આશની

અને કારુણ્યથી પૂર્ણ આનંત્યોની વચ્ચે સોદો થયેલ જે

તેમાં મળેલ ચીજોની કંજુસાઈ બતાવતા

જીવ શું જીવવાનું ના એનું અમર આત્મનું

અભિમાન કબૂલતું.

પૃથ્વી કેરી અવસ્થાની નિમ્નતાનું

પ્રત્યાખ્યાન તુંગ એની અવસ્થા કરતી હતી :

એક વિશાળતા પામી અસંતોષ પોતાના ચોકઠાથકી

સૃષ્ટિની શરતો કેરા દિન સ્વીકારને સ્થળે

વળી પાછી જતી હતી,

કરાર કપરો, પટ્ટો ઘટી છોટો બનેલ જે

તેને ધુત્કારતી હતી.

અહીંયાં પડતા પાર આરંભો માત્ર એકલા;

એકલું માત્ર પાયાનું દ્રવ્ય પૂર્ણ જણાય છે,

ચૈત્ય વગરનું પૂરેપૂરું યંત્ર જ સર્વથા.

કે બધું અધ-ખ્યાલોનો બંધ બેસી શકે નહીં

એવો ઢંગ બતાવતું,

કે દિવ્ય વસ્તુઓ કેરી અધૂરી ને ઉતાવળી

ઝાંખીને ને દેવતાઈ ચિહ્ નોના અનુમાનને

ને હાસ્યાસ્પદ વેશને

પાર્થિવ પિંડના દોષે ભર્યા સાજે આપણે હ્યાં સજાવતા.

અંધાધૂંધી ગોઠવાઈ બની જગત જાય હ્યાં,

અલ્પજીવી રૂપમાળા તણાઈ શૂન્યમાં જતી :

જ્ઞાનની નકલો, ગોલરેખાખંડો અસમાપિત શક્તિના,

પાર્થિવાકૃતિઓ માંહે પ્રસ્ફુરંત સ્ફોટ સુંદરતાતણો,

ખંડાયેલાં પ્રેમકેરાં પ્રવર્તન ઐક્યનાં

તરે છે, તરતા સૂર્યનાં ભાગેલાં તૂટેલાં પ્રતિબિંબ શાં.

પ્રયોગાત્મક ને કાચાં જીવનોનો સમૂહ ગીચ કૈ ખચ્યો

એક આખો બનેલો છે ગોઠવાઈ ટુકડે ટુકડે બધો.

આશાઓને આપણી ના પૂર્ણરૂપે મળતો પ્રતિ-ઉત્તર;

ચાવી ના જેમની એવાં બારણાં છે અંધ ને નવ બોલતાં;

વિચાર ચડતો વ્યર્થ, ઊછીની જ્યોતિ લાવતો,

જિંદગીનાં બજારોમાં વેચાતી તે નકલી વસ્તુઓ થકી

છેતરાય જઈ હૈયા આપણાં, અપરાધમાં

ગુમાવેલી સ્વર્ગકેરી મહામુદા

લઇ પકડમાં લેવા ફાંફાં ફોગટ મારતાં.

મનને ઓચવી દેવા માટે સામાન છે ભર્યો,

રોમાંચો દેહ માટે છે, નથી કિંતુ અભીષ્ટ એક આત્મનું.

પ્રહર્ષ ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ કાળ જે હ્યાં આપી આપણને શકે

તે ય આપ્રાપ્ત આનંદો કેરી ખાલી ખોટી નકલ માત્ર છે,

પરમાનંદની તૂટી-ફૂટી છે માત્ર મૂર્તિ એ,

છે એ સુખ ઘવાયેલું જે જીવી શકતું નથી,

વિશ્વની શક્તિએ નાંખ્યું પોતા કેરા દેહના દાસની પ્રતિ

અલ્પજીવી સૌખ્ય છે એ મન ને ઇન્દ્રિયોતણું ,

કે અજ્ઞાનતણા અંત:પુરે ખાલી દબાણથી

મળતા મોદનો છે એ માત્ર દેખાવ બ્હારનો.

કેમ કે આપણે જે કૈ હોય છે મેળવેલ તે

જરા વારમહીં મૂલ્ય વિનાનું જાય છે બની,

કાળની બેન્કનું જૂનું જમાખાતું એ બેકાર બની જતું,

અપૂર્ણતાતણો ચેક અચિત્ ઉપરનો લઇ

છે જવાનો વટાવવા.

પ્રત્યેક યત્નની પૂઠ લેતું કૈક તર્ક-વિરુદ્ધ વર્તતું,

અંધાધૂંધી વાટ જોતી ઊભેલી છે પ્રત્યેક સૃષ્ટ વિશ્વની :

બીજ નિષ્ફળતા કેરું છુપાયું છે પ્રત્યેક કાર્ય-સિદ્ધિમાં.

હ્યાંની સૌ વસ્તુઓ કેરી જોઈ એણે સંશયગ્રસ્ત સંસ્થિતિ,

ગર્વ ભરેલ નિ:શંક વિચાર માનવીતણો

કેવા અનિર્ણયે પૂર્ણ છે તે એણે નિહાળિયું,

ક્ષણભંગુર દેખાઈ સિદ્ધિઓ યે એની શક્તિતણી બધી.

વિચારકાર્યહીણા આ જગે છે એ જીવ એક વિચારતો,

અજ્ઞાતના સમુદ્રે છે દ્વીપ એક મનુષ્ય હ્યાં,

ક્ષુદ્રતા એક જે યત્ને મહાન બનવા જતી,

છે એ પશુ, ધરાવે જે દેવ કેરી થોડી સહજ-પ્રેરણા,

છે એની જિંદગી એક કથા સામાન્ય ઢંગની,

એવી સામાન્ય કે એનું બ્યાન છેક નિરર્થક,

એનાં કર્મોતણી સંખ્યા સરવાળે શૂન્યરૂપ બની જતી,

ઓલવાઈ જવા માટે ચેતાવાતી મશાલ શી

એની ચૈતન્ય-જ્યોતિ છે,

આશા એની તારકા છે પારણા ને શ્મશાન પર ઉગતી.

ને છતાં યે સંભવે છે એને માટે ભાવિ એક મહત્તર,

કેમ કે સત્ય એનું છે આત્મસત્તા સનાતની.

પુનઃસર્જન પોતાનું ને એની આસપાસના

સર્વનું એ કરી શકે,

ને પોતે જ્યાં રહે છે તે જગને એ નવેસર ઘડી શકે :

કાળની પારનો જ્ઞાતા છે એ અજ્ઞાન છે છતાં,

પર પ્રકૃતિથી છે ને દૈવથીયે પર આત્મસ્વરૂપ છે.

એના સર્વે કર્મમાંથી આત્મા એનો પરાવૃત્ત થઇ ગયો.

માનુષી શ્રમનો વ્યર્થ ઘોંઘાટ પ્રશમી ગયો,

દૂર ડૂબી ગયો ધક્કામાર લોક-જિંદગીનો પદધ્વની.

એકલો મૌનનો સાથ એને માટે હવે બાકી રહ્યો હતો.

અસ્પૃષ્ટ જીવતો ' તો એ મેળવીને મુક્તિ પાર્થિવ આશથી,

વર્ણનાતીત સાક્ષીના ધામમાં પ્રતિમા સમો

પગલાં ભરતો એના વિચારોના વિશાળ ઉચ્ચ દેવળે,

અનંતતાતણી છાયે હતી જેની કમાનો ઝાંખપે ભરી,

હતી અદૃશ્ય પાંખો જ્યાં સ્વર્ગગામી નિદિધ્યાસ-પરાયણા

ઉપરે હૂંફ આપતી.

સ્પર્શી શકાય ના એવાં શિખરોનું એને આહ્ વાન આવતું;

મનના દૂરના ક્ષુદ્ર થાણા પ્રત્યે ઉદાસ એ

સનાતનતણી રાજય-બૃહતીમાં નિવાસ કરતો હતો.

ચિંત્ય આકાશની પાર હવે એનું અસ્તિત્વ વિસ્તર્યું હતું,

એનો વિચાર નિ:સીમ અંતેવાસી બન્યો ' તો વૈશ્વ દૃષ્ટિનો :

વિશ્વવ્યાપી જ્યોતિ એની આંખો માંહ્ય પ્રકાશતી,

સુવર્ણ સ્રોત વ્હેતો ' તો એના હૈયા અને મસ્તિષ્કમાં થઇ;

મર્ત્ય અંગોમહીં એનાં હતી એક શક્તિ આવેલ ઊતરી,

નિત્યાનંદાબ્ધિઓમાંથી ઓઘ આવ્યો હતો વહી;

હુમલાનું ને અનામી હર્ષ કેરું

જ્ઞાન એને થતું હતું.

સર્વસમર્થ પોતાના મૂળ પ્રત્યે સભાન એ,

સર્વજ્ઞ સંમુદા કેરાં પામતો એ પ્રલોભનો,

અપરિચ્છેધનુ કેન્દ્ર જીવતું એ બની જઈ,

બ્રહ્યાંડમંડલાકાર સાથે સામ્ય સ્થાપવા વ્યાપ્ત વિસ્તરી

એમેય નિજ અધ્યાત્મ નિર્માણ પ્રતિ એ વળ્યો.

છિન્નભિન્ન હવા કેરા પટે દેવાયલો તજી,

દૂરે વિલીન થાનારી રંગરેખા મધ્યે વિલુપ્ત ચિત્ર શાં

પાર્થિવ સૃષ્ટિનાં શૃંગો ડૂબ્યાં એના ચરણો હેઠળે તહીં :

આરોહ્યો એ ભેટવાને ઊર્ધ્વમાં જે છે અનંતગણું બૃહત્ .

નિશ્ચલ બ્રહ્મના મૌને જોયો એને જતો તહીં,

અચાનક જ છોડેલા કાળના તંગ ચાપથી

છલંગી શાશ્વતી મધ્ય થઇ જાનાર તીર શો,

રશ્મી એક જતું પાછું પિતા સવિતૃની પ્રતિ.

મુક્તિના મહિમા પ્રત્યે વિરોધી-ભાવ રાખતા

કાળુડા અચિતે વીંઝી પોતાના વ્યાલ-પુચ્છને

ગાઢ અસ્પષ્ટતાઓમાં રૂપ કેરી ઘેને ઘેર્યા અનંતને

ઝાપટ્યો નિજ શક્તિથી :

નિદ્રાના દરવાજાની જેમ મૃત્યુ એની નીચે ઢળ્યું હતું.

વિશુદ્ધ પરમાનંદ પ્રતિ એકાગ્રતા કરી,

શ્રેષ્ઠ શિકારની જેમ પ્રભુની શોધમાં રહી,

અગ્નિના શંકુની જેમ ઊર્ધ્વે જ્વલંત એ ચઢયો.

થોડાંને જ મળે છે એ મુક્તિ દેવોપમા ને અતિદુર્લભા.

બ્હાની દુનિયા કેરાં ક્ર્યોમાં જ રચ્યાપચ્યા

કેટલાએ હજારો તો સ્પર્શેય પામતા નથી;

એક એવા હજારોમાં ગુપ્ત સાક્ષી આંખે પામે પસંદગી,

નિજાત્માનાં ન માપેલાં અપારો મધ્યમાં થઇ

પ્રેરાયેલો જાય છે એ દોરતો જ્યોતિના કરે.

યાત્રી બનેલ છે એક એ સનાતન સત્યનો,

આપણાં માપ ના એના મન કેરી અસીમતા

ધારવાને સમર્થ કો;

પાછો વળી ગયો છે એ અવાજોથી સાંકડી દુનિયાતણા,

માનુષી કાળની નાની ગલી એણે તજેલ છે.

શબ્દમુક્ત પ્રાંગણોમાં મહત્તર વિધાનના

અદૃષ્ટના પરિસરો મધ્યે એ પગલાં ભરે,

કે અસંમૂર્ત્ત ગુરુને પગલે પગલે જતાં

અસીમ અવકાશે એ

દઈ કાન સાંભળે છે નાદ નિર્જન એકલો.

સમસ્ત પડતાં શાંત ઘેરો મર્મર વિશ્વનો

રહે છે ચુપકીમાં એ જગના જન્મપૂર્વની,

અકળ એકની આગે આત્મા એનો અનાવૃત બની જતો.

સૃષ્ટ સૌ વસ્તુઓ કેરી બલજોરી થકી દૂર થઇ જઈ

વિચાર લય પામે ને સાથ એની પ્રતિમાઓય છાયની,

રૂપ ને વ્યક્તિના ઢાળા વિલોપાઈ જતા બધા.

પોતાનો પ્રીછતી એને અનિર્વાચ્ય વિશાળતા.

ઈશ્વરાભિમુખી પૃથ્વી કેરો એક એ અગ્રેસર એકલો,

હજી ના ઘાટ પામેલી વસ્તુઓનાં પ્રતીકોના સમૂહમાં,

બંધ આંખે વિલોકાતો ને અજન્મા કેરાં મૂક મુખો વડે,

નિત્યસ્થાયી પ્રાંગણોમાં એકાન્ત વિજનત્વના

સુણતો પડઘા એકમાત્ર સ્વીય પડોતણા,

અનાખ્ખેયતણી ભેટ લેવા માટે યાત્રાનો પંથ કાપતો. 

અનામી એક આશ્ચર્ય ગતિહીન ઘડીઓમાં ભરાય છે.

આત્મા એનો શાશ્વતીના હૈયા સાથ હળી જતો

અને અનંતનું મૌન પોતાની મધ્ય ધારતો.

મર્ત્ય ચિચાર માંહેથી દેવતાઈ નિવર્તને

આત્માદૃષ્ટિતણા એક અદ્ ભુતાકાર ઇંગિતે,

વાઘા માનવતા કેરા ઉતારી નગ્ન રૂપમાં

આત્મા એનો પંથહીન તુંગો મધ્યે મિનારા શો ખડો થયો.

જેવો એ આમ અરોહ્યો તેવું તેને અનાવૃત વિશુદ્ધને

ભેટવા કો છલંગીને નીચે આવ્યું મહૌજા એક ઊર્ધ્વનું.

બલ એક, જવાલ એક, સૌદર્ય એક એ હતું,

અર્ધ-દૃશ્ય અમર્ત્ય લોચનો વડે,

પ્રચંડ પરમાનંદ, પૂર્ણ--સંપૂર્ણ માધુરી

અતિ-અદ્ ભૂત પોતનાં અંગાંગોથી વીંટાઈ એહને વળ્યાં,

શિરા--હૃદય--મસ્તિષ્કે ઓતપ્રોત થઇ ગયાં,

દિવ્યાવિર્ભાવથી રોમ-હર્ષણે એમને ભરી

મૂર્છામગ્ન બનાવતાં :

ભેટે અજ્ઞાતની એની લાગી પ્રકૃતિ કંપવા.

ટૂંકી મૃત્યુથકી, લાંબી કાળથીય ક્ષણેકમાં,

પ્રેમથીયે વધુ ક્રૂર, સ્વર્ગથીય સુખી વધુ

શક્તિ કેરા પ્રભાવથી

શાશ્વત બાહુઓ મધ્ય પરમોચ્ચ પ્રકારે પકડાયલી,

એક અટલ આનંદે બલાત્કારે ખેંચાઈ જોરથી જતી,

મુદા ને શક્તિના ચક્રવાતોનાં ચક્કરો મહીં,

અકલ્પ્ય ગહનો મધ્યે જવાતી ઝડપે લઇ,

વણમાપેલ તુંગોએ ઉઠાવાયેલ ઊર્ધ્વમાં,

મર્ત્યાવસ્થાથકી બ્હાર બળે ખેંચી કઢાયલી

એની પ્રકૃતિમાં સીમાતીત એક નવીન પલટો થતો.

વિના જોયે, વિના શોચ્યે જ્ઞાન સર્વજ્ઞતાભર્યું,

રહસ્ય સમજાયે ના જેનું એવી એક સર્વસમર્થતા

નિગૂઢ રૂપ કે જેમાં સમાઈ જાય વિશ્વ સૌ,

ને તે છતાંય જેણે ત્યાં માનવી ઉરને કર્યું

ભાવોદ્રેકી સ્વમંદિર,

ને એને બ્હાર આણીને ઢૂંઢનારી એની એકાંતતા થકી

પ્રભુના મહિમાઓએ પૂર્ણ આશ્લેષમાં ભર્યો.

જેમ અકાલ કો આંખ હોરા હોય વિલોકતી,

કર્ત્તા ને કર્મ બન્નેનો કરી વિલય નાખતી,

તેમ આત્મા હવે તેનો સુવિશાળ પ્રકાશતો

રિક્ત ને શુચિ રૂપમાં :

એનું જાગૃતિ પામેલું મન કોરી પાટી જેવું બની ગયું,

વિશ્વરૂપ અને એકમાત્ર જ્યાં શકતો લખી,

જે બધું નિગ્રહી રાખે અધોભ્રષ્ટ આપણા ચિત્સ્વરૂપને 

તે બધું લઇ લેવાયું એનામાંથી ભાર શું વીસરાયલા :

કો દેવતાત્મના દેહ સરખા એક અગ્નિએ

ભસ્મીભૂત કરી નાખ્યાં સીમાબદ્ધ કરતાં રૂપ ભૂતનાં

ને નવી જાતને માટે નિવાસાર્થે સુવિશાળ જગા કરી.

સંપર્કે શાશ્વતી કેરા તોડી નાખ્યા ઢાળાઓ ઇન્દ્રિયોતણા.

પાર્થિવ કરતાં મોટી શક્તિ એનાં અંગોને પકડે ગ્રહે,

પ્રચંડ પ્રક્રિયાઓએ કર્યા ખુલ્લા કોષો એના નહિ શોધી કઢાયલા,

અદ્ ભૂત શક્તિઓ કાર્ય સાધનારી,

સુપ્રચંડ હસ્તોની આડશો બને,

ઉભેળે મનની દોરી કેરા ત્રણ વળો, અને

દેવની દૃષ્ટિની મુક્ત કરી દેતી વિશાળતા.

વસ્ત્ર વાટે વસ્ત્રકેરા પ્હેરનાર તણો યથા

દેખાયે ઘાટ દેહનો,

તથા રૂપોતણા દ્વારા વૈશ્વ સંવેદના અને

દૃષ્ટિ એક પરાત્પર

પ્હોંચતી 'તી છુપાયેલા કેવળ નિરપેક્ષમાં.

વૃદ્ધિ ને ઉચ્ચતા પામી ગયાં'તાં કરણો બધાં.

માયાનો લેન્સનો કાચ નાશ પામ્યો રૂપ મોટું બતાવતો;

જેમ જેમ સર્યાં નીચે માપ એના હારી ગયેલ હાથથી

તેમ તેમ મહાકાય

ઝઝુમંતી વસ્તુઓ સૌ દેખાઈ અણુના સમી.

ક્ષુદ્ર અહંતણી વાળી કેરા છેડા જોડાયા ન જતા હવે,

આત્મા કેરા બેશુમાર અવકાશોમહીં વપુ

લાગતું' તું હવે માત્ર અટતી છીપના સમું,

મન એનું જણાતું ' તું અવિનાશી રહીશના

ભિત્તિચિત્રે ભર્યા બાહ્યવર્તી પ્રાંગણના સમું :

આત્મા એનો શ્વાસ લેતો હતો એક અતિમાનુષ વાયુના.

મેઘનાદ અને સિંધુઘોષ સાથે ન હોય શું,

તેમ બંદી દેવતાએ દીર્ણ કીધી જાદૂઈ આડ વાડની,

ભીમકાય મોક્ષકેરા તૂટતા આસપાસના

મોટા કૈ અંતરાય ત્યાં.

અવિનાશીપણે હસ્તી સૃષ્ટિ સાથ ધરાવતા,

વૃત્ત ને અંત પ્રત્યેક આશાના ને પ્રયાસના,

પાષાણી દૃઢતા સાથે અંકાયેલા

ચિંતના ને ક્રમની આસપાસમાં, 

નાફેર સ્થિરતાવાળા પરિવેષો

અવતારતણા પાય હેઠ આપોઆપ લુપ્ત થઇ ગયા.

અઘોર આવરક ને તલહીન ગુહાગૃહ

જેમની વચમાં પ્રાણ ને વિચાર હમેશાંય હરે ફરે,

ઝાંખી ને ઘોર સીમાઓ જેને પાર કરવાની હજી મના,

મૂગો મહાભયે પૂર્ણ અંધકાર રક્ષા-કાર્યે રખાયલો,

મનની ને અવિદ્યાની સીમાઓમાં

પાંખવિહીન આત્માને ઘેરી લેવા કેરી સત્તા ઘરાવતો,

શાશ્વતી-દ્વેયને ના જે જરાયે અવ રક્ષતો,

તે સર્વે ભીષ્મ પોતાની ભૂમિકાને પરિત્યજી

વિલોપાઈ ગયાં હવે :

એકદા સૃષ્ટિનું વ્યર્થ અંડાકાર સ્વરૂપ તે

વિસ્તાર પામતું શૂન્ય ખોઈ બેઠું નિજ ભીમ વળાંકને.

કઠોર વજૂ શા જૂના અધિકાર નિષેધના

ટકાવી પગ ના શક્યા :

પૃથ્વીના ને પ્રકૃતિના જુનવાણી નિયમો અભિભૂત સૌ;

વેગે ઉદય પામેલા દેવને ન નિયંત્રવા

સમર્થ કાયદાકેરી જકડંતી નાગચૂડો મહાબલી :

વિધાતાએ લખ્યા લેખો વિલોપાઈ ગયા બધા.

શિકાર મૃત્યુનો એવો ક્ષુદ્ર જીવ રહ્યો ન એ,

સૌને ગળી જતી એક પારાવાર અપારતા

પાસથી રક્ષવા જેવું રહ્યું ના કો રૂપ ભંગુર ત્યાં હવે.

ગોંધાયેલા જગતના હૈયાની ઘણ-ઘાવ શી

ધબકોએ કર્યા ખુલ્લા તોડીફોડી બાધતા બંધ સાંકડા,

બળો સામે વિશ્વનાં જે રક્ષી આપણને રહ્યા.

ચૈત્ય ને વિશ્વ બે સામસામાં ઊભાં સમાન શક્તિઓ બની.

સીમારહિત અસ્તિત્વે અમાપ કાળની મહીં

કરી પ્રકૃતિ આંક્રાંત સત્તા દ્વારા અનંતની;

જોઈ એણે માર્ગમુક્ત, ભિત્તિમુક્ત,

જંગી મોટી પોતાની મોકળાશને.

       એની મુદ્રામુક્ત આંખ સામે સર્વ અનાવૃત બની ગયું.

ગુપ્ત એક પ્રકૃતિનાં રક્ષાકવચ ના રહ્યાં;

ભયકારી અર્ધજ્યોતે મહાભીષણ, એકદા,

બલિષ્ટ નિજ એકાંતે પકડાઈ ગયેલ એ

રાજાની દીપ્ત સંકલ્પ-પ્રભા સામે ખુલ્લે ખુલ્લી થઇ ગઈ.

છાયાળા ગૃહખંડો જે ઉજાળાતા અજાણ્યા એક સૂર્યથી,

છૂપી નિગૂઢ ચાવીએ ખૂલતા માંડ માંડ જે ;

એનાં ભયભર્યા ઊંડાં ભોંયરાંમાં અવગુંઠિત શક્તિઓ

સ્વીકારતી થઇ સત્તાવાહી એક આવેલા મનને અને

કાળજન્મ દૃષ્ટિ કેરો દાબ ફરજ પાડતો

સહેનારી બની ગઈ.

વર્તી શકાય ના એવી માયાવી રીતભાતનાં,

તત્કાલ કરતાં કાર્ય, ગાંજયાં ના કોઈથી જતાં,

વિશાળતર વિશ્વોનાં વતની ને રહેનારાં છુપાયલાં

બળો પ્રકૃતિનાં ઊંચે આવતા, જ્યાં

છે આવશ્યકતાવાળું ક્ષેત્ર સીમિત આપણું,

અર્ધ-દેવોતણો છે એ હક ગૂઢ પ્રકારનો,

એની નિગૂઢ સંજ્ઞાઓ ખાતરીબંધ શક્તિનું

રેખાયોજન ધારતી,

એની આકૃતિઓ જેમાં પ્રકટંતી શક્તિ ભૌમિતિકી બની,

ચમત્કારે ભર્યાં એનાં સામર્થ્યોનાં સુયોજનો,

પૃથ્વી-પોષ્યું ઓજ યોજે ઉપયોગાર્થ એમને

એવી અભ્યર્થના કરે.

સચેતન પ્રકૃતિની ઝડપે યંત્રયોજના

દ્રષ્ટા મનતણા ભાવિદર્શી ઉત્કટ ભાવને

ને વીજ-વેગ ધારંતા મુક્ત ચૈત્ય શક્તિ કેરા પ્રકાશને

અંત:સુપ્ત ચમત્કારી તેજે સજ્જ બનાવતી.

એક વાર મનાવેલું જે અશક્ય સમાન તે

બધું હવે બની જાતું શક્યતાના એક સહજ અંગ શું,

સ્વાભાવિક અવસ્થાનો પરમોચ્ય પ્રદેશ એક નૂતન.

ગૂઢ વિદ્યા જાણનારો એક સર્વસમર્થ કો

આભાસી જગ આ બાહ્ય

અવકાશે કરે ઉભું ઈન્દ્રિયોને પ્રવંચતું ;

ચેતનાના ગુપ્ત એના તાણાવાણા વણંત એ,

રૂપરહિત પોતાની શક્તિ માટે રચતો એ ક્લેવરો ;

અરૂપબદ્ધ ને રિક્ત મહાવૈરાટ માંહ્યેથી

નક્કર પ્રતિમાઓની એણે એની જાદૂઈ રચના કરી,

ઘાટ દેનાર સંખ્યાની ને રેખાયોજનાતણી

ઇન્દ્રજાળ ખડી કરી,

લોપી કો ન શકે એવા તર્કબુદ્ધિવિરુદ્ધના

અંકોડા સ્થિર છે કર્યા,

અદૃશ્ય નિયમો કેરી

આડી-ઉભી ચોકડીની ગૂંચ ઊભી કરેલ છે,

અચૂક શાસનો એનાં અને એની પ્રક્રિયાઓ છુપાયેલી

સમજાવી શકાયે ના એવી એક

સૃષ્ટિ સર્જે ભૂલચૂક કર્યા વિના,

જેમાં સ્ખલન આપણાં

જીવતા અજ્ઞાન માટે કોરી કાઢે જ્ઞાનનાં મૃત ચોકઠાં.

નિયમોથી વિધાતાના છુટી એવી

રહસ્યમયતાપૂર્ણ પોતાની ચિત્તવૃત્તિથી

પ્રેરી પ્રકૃતિ યે સર્જે નિજ ક્ષેત્રે

વિધાતાના જેટલા જ પ્રભાવથી,

ઈચ્છા એની વિરાટોને બદ્ધાકાર બનાવતી,

ને જે અનંત છે તેને અર્પતી અંતવંતતા ;

એ પોતે કરે ઊભી વ્યવસ્થા સ્વ-તરંગ અનુસારની,

પડદા પૂઠના સ્રષ્ટા કેરાં વૈશ્વ ગુહ્યોનેય ટપી જવા

હોય ના બકતી હોડ તેમ તેની ધૃષ્ટ ઉત્કૃષ્ટતા કરે.

જેના ન્યાસોતણી મધ્યે અદ્ ભુતોનાં પુષ્પો પ્રગટ થાય છે

તે તરંગિતતા કેરાં પગલાંઓ તેનાં ઝડપથી ભર્યાં

છે તર્કબુદ્ધિથી જયાદે ખાતરીબંધ, છે વળી

તદબીર થકી જયાદા ચાલકી બતલાવતાં,

અને છે વધુ વેગીલાં પાંખોથી કલ્પનાતણી.

ચિંતના ને શબ્દથી એ જે નવેસર સર્જતી

તે તેના મનના દંડ

દ્વારા દ્વવ્યમાત્ર પાસે બલે સહુ કરાવતું.

મન છે એક મધ્યસ્થ કાર્ય કરંત દેવતા :

બધું પ્રકૃતિનું કાર્ય અન્યથા એ કરે શકે.

પૃથ્વીના નિયમો પાકા એ મોકૂફ રાખી કે બદલી શકે :

ધરાની ટેવની સુસ્ત સીલબંધી થકી એ મુક્તિ મેળવી

સીસા જેવો ગ્રાહ તોડી શકે એ જડ તત્વનો;

રહી બેપરવા રુષ્ટ મૃત્યુની મીટની પ્રતિ

એક ક્ષણતણું કાર્ય કરી અમર એ શકે :

એની વિચારતી શક્તિ કેરા સાદા એક આદેશમાત્રથી,

એની સંમતિના સ્વલ્પ આકસ્મિક દબાણથી

કરી મુક્ત શકે છે એ શક્તિ મૂક પૂરાયલી

સમાધિલયના એના રહસ્યમય ખંડમાં :

નિદ્રાને દેહની દેતું બનાવી શસ્ત્ર એ બલી,

રાખતું શ્વાસને રોકી, હૈયા કેરી ધબકોને નિરોધતું,

અને તે સ્થિતિમાં પ્રાપ્ત અણદીઠથતું, અને

અશક્ય સિદ્ધિ પામતું,

વણ-સાધન પ્હોંચાડે વણ-બોલ્યા વિચારને;

નિજ નીરવ ને ખાલી સંકલ્પે એ ઘટનાઓ ચલાવતું,

વિના હાથ, વિના પાય દૂર દેશે પ્રવર્તતું.

આ ઘોર રૂપ અજ્ઞાન ને આ વામન જિંદગી

એમને અજવાળી એ શકે આદિષ્ટ દૃષ્ટિથી,

મત્ત મધોત્સવો કેરું અને ઉગ્ર

રોષની દેવતા કરું આવાહન કરી શકે,

દૈત્ય કે દેવને દેહે આપણા એ ઉદ્ બોધિત કરી શકે, 

સર્વજ્ઞને તથા સર્વશક્તિને એ આમંત્રી અંતરે શકે,

વિસ્તૃત સર્વસામર્થ્ય જગાડી ભીતરે શકે.

પોતાની ભૂમિકામાં જે મન સમ્રાટ રાજતો

તે આ નક્કર ભોમે યે રાજારૂપ બની શકે :

એની અર્ધ-દેવતાઈ ભાવનાની સતર્કતા

સંક્રાંતિની ક્ષણે માર્યા કૂદકા સાથ લાવતી

નવાઈ ભર્યાં, ભાન વિનાના જડતત્વની

ચાતુરીએય ના સાધ્યાં આશ્ચર્યો સર્જનાતણાં.

હ્યાં બધું છે ચમત્કાર, ચમત્કારે પલટાઈ શકે વળી.

આ છે ગુહ્ય પ્રકૃતિની ધાર ઓજસ્વિતાતણી.

છે જે અભૌતિક મોટી ભૂમિકાઓ તેમના પ્રાંતભાગમાં,

રાજ્યોમાં જ્યાં પાશબદ્ધ મહિમા શક્તિનો નથી,

મન સત્તા ચલાવે જ્યાં પ્રાણ ણે રૂપની પરે,

ને પોતાના વિચારોને ચૈત્ય સિદ્ધ કરે જ્યાં સ્વપ્રભાવથી,

ધ્યાતી પ્રકૃતિ ત્યાં શબ્દો પર ઓજસથી ભર્યાં

ને વિખૂટા ગોલકોને જોડનારા

અણદીઠા અંકોડાઓ વિલોક્તી.

એનાં ધારા-ધોરણોને પાળનાર દીક્ષાધારી સમીપ એ 

ત્યાંની નિગૂઢ પોતાનાં રાજ્યો કેરા આલોકો લઇ આવતી :

છે અહીં એ જહીં ઊભો પગ મૂકી પ્રણામી જગની પરે,

ને નથી દ્રવ્યને ઢાળે મન એનું ઢળાયેલું જરીય જ્યાં,

ફૂટનારા ઓજકેરા ફુવારામાં

એ ચાલવી રહેલી છે પ્રક્રિયાઓ ચમત્કાર તેમની,

અને અદ્ ભુત તેઓની વાણીની મંત્રયોજના,

ને એ ચલાવતી રે' શે જ્યાં સુધી ના સ્વર્ગ--નરક બેઉયે

પૃથ્વીને નહીં પાડે પૂરો પુરવઠો, અને

મર્ત્ય માનવ સંકલ્પ-વશવર્તી દાસ વિશ્વ બને નહીં.

વિદેશી જેમની ઈચ્છાશક્તિ સ્પર્શે આપણી મર્ત્ય જિંદગી

તે અનામી ઓઝલાળા દેવો સાથે 

દરમ્યાનગીરીની કરનાર એ

રીતો વિશ્વતણા જાદૂગર કેરી વિડંબતી,

ને પોતાની સ્વયંબદ્ધ મુક્ત ઈચ્છા

માટે માર્ગ-ઘરેડો ઉપજાવતી,

જાદૂઈ વિભ્રમો માટે કારણ કોઈ બાંધતુ

આપવાનો બ્હારનો ડોળ દાખતી.

બધાંય ભુવનોને એ સાથીદારો પોતાનાં કામમાં કરે,

સાગરીતો ભીમકાય પોતાના ઘોર કાર્યમાં,

ને તેમને લઈ છલંગે એ ધૃષ્ટતાથી અશક્યમાં :

બધા જ પ્રભાવોમાંથી મેળવ્યાં છે

દાવપેચી એણે સ્વકીય સાધનો, 

ભૂમિકાઓતણા મુક્તપ્રેમે સાધેલ લગ્નથી

નિજ સૃષ્ટિતણાં જંગી કર્યો માટે છે એણે તત્વ મેળવ્યાં.

બેહિસાબ જ્ઞાન કેરી છે એ આશ્ચર્ય-ગૂંથણી,

દિવ્ય નિર્મિતિના મોટાં કર્યો કેરા સંક્ષિપ્ત સારસંગ્રહો

સંયોજીને બનાવી છે એણે સાચી વસ્તુરૂપ અવસ્તુને,

યા તો દાબી રખાયેલી સત્યતાને એણે મુક્ત કરેલ છે :

વાડ-વંડા વિનાનો જે આશ્ચર્યોનો કામરૂ દેશ એહનો

તેમાં વાળી લઇ જાતી અસ્તવ્યસ્ત

એ પોતાની શક્તિઓ ગૂઢરૂપિણી;

અનંત કેરાં શિલ્પોની એની સ્મારક પદ્ધતિ,

અવગુંઠિત બુટ્ટાઓ ફૂટતા જે ફુવારા શા નિગૂઢથી,

અચિત્ ના જાદુઓ કેરી કિનારી ઝૂલના સમી,

નિયમાતીત સર્વોચ્ચ સત્ય કેરી સ્વતંત્રતા,

ભુવને અમરો કેરા વિચારો જન્મ પામતા,

મંદિર-પૂઠથી ફૂટી આવનારાં વચનો દેવતાતણાં,

અંતર્યામી દેવ કેરાં પ્રકટંત પ્રબોધનો,

ડોકતાં ને વીજવેગે છલંગીને આવતાં ભાવિ-સૂચનો,

ને અંત:શ્રવણો પાસે પ્રકટંતાં પ્રસૂચનો,

ઓચિંતા સર્વથા પૂર્ણ થનારાં મધ્યવર્તનો,

અચિંત્યહેતુ કર્યો યે અતિચેતનવંતનાં,--

આ સૌએ છે વણી એની સમતોલ જાળ જાદૂગરી ભરી,

ને રચી છે ઘોર એની કળા કેરી

વિધિ ચિત્રવિચિત્ર કૈં .

ચિત્રવિચિત્ર આ રાજ્ય એના શાસનમાં સર્યું.

જેમ કો વધુ ચા' નારી વિરોધ કરતી વધુ,

તેમ પ્રકૃતિએ બેળે અને આનાકાની કરંત હર્ષથી

આપ્યા ભોગવટા મોટા, શક્તિ ને નિયમો નિજ,

આપી દીધી જાતને યે પ્રહર્ષાર્થે ને લેવા ઉપયોગમાં.

ગૂઢ માર્ગે થતા દોષોમહીંથી મુક્તિ મેળવી

પુન:પ્રાપ્ત કર્યા એણે ઉદ્દેશો જે માટે સર્જાઈ એ હતી:

જે અનિષ્ઠતણી પોતે કરી ' તી સાહ્ય તેહની

સામે એ યોજતી યંત્રશક્તિએ રિદ્ધ રોષ ને

સંહાર કરવાવાળાં અદૃશ્ય નિજ સાધનો;

સેવામાં ચૈત્યકેરી ને બ્રહ્ મેચ્છાવશ વર્તવા

દીધી એણે સમર્પી સૌ મનોભાવો ભયાવહ

ને આધીન કરી દીધી મનસ્વી નિજ શક્તિને.

એનાથી જબરા આપખુદે એની આણી આપખુદી વશે.

ઓચિંતો હુમલો આવ્યે ચકિતા એ દુર્ગમાં નિજ જાતના,

અસમર્થિત પોતાના રાજરાજે જિતાયલી

કૃતાર્થ મુક્તિ પામેલી પોતાના દાસભાવથી,

પરાભૂત પરાનંદ વડે થઇ,

સીલબંધ અને ગૂઢ લિપિસ્થ જ્ઞાન એહાનું

સર્વસામર્થ્થના ગુહ્ય ખંડો રૂપે રહેલ, તે

બલાત્કાર થતાં એણે અર્પ્યું આધીનતા ધરી.

સીમા ઉપર છે સત્તાધીશ શક્તિ નિગૂઢની.

પૃથ્વીના દૃશ્યની પાર છે જે તેની

રખેવાળી કરે એ ઊમરે રહી,

દેવોનાં પ્રસ્ફોટનોને વાળેલાં છે એણે નિશ્ચિત ન્હેરમાં,

ને અંતર્જ્ઞાનની દૃષ્ટિ

કરી કુંજગલીઓની મધ્ય કાપી કરેલ છે

લાંબો માર્ગ પ્રસ્ફુરંતી જ્ઞાનોપલબ્ધિઓતણો.

હતા અદ્ ભુત અજ્ઞાતતણા લોકો સમીપમાં,

પોતાની પૂઠ સાન્નિધ્ય અનિર્વાચ્ય હતું એક વિરાજતું :

પ્રભાવો તેમના ગૂઢ નિજ રાજ્યે પ્રવેશતા,

એના ચરણની હેઠ સિંહ જેવાં બેઠા' તાં તેજ તેમનાં;

એમનાં બારણાં પૂઠે પોઢેલું છે અજ્ઞાત ભાવિ નીંદરે.

ચૈત્યનાં પગલાં કેરી આસપાસ

મોં ઉઘાડી પડયા ગર્તો અંધારી આલમોતણા,

ને શૃંગો દિવ્ય બોલાવી રહ્યાં' તાં ત્યાં

એની ઊંચે ચડયે જાનાર દૃષ્ટિને :

અંતવિહીન આરોહ અને ચેતોભાવ સાહસ માગતો

શોધતા મનને થાક્યા વિના લોભાવતા હતા.

મંત્રમુગ્ધ કાન પાસે અસંખ્યાત અવાજો આવતા હતાં;

કરોડો મૂર્તિઓ આવી જતી ચાલી

તે ફરીથી જોવાને મળતી નહીં.

આ હતો આગલો ભાગ પ્રભુ કેરા સહસ્ત્રગુણ ધામનો,

આરંભો એ હતા અર્ધ-ચક પૂઠે આવેલા અણદીઠના.

જાદૂઈ ઝબકારંતી પરસાળ પ્રવેશની

આડશાળી જ્યોતિકેરી ખંડ-છાયે પ્રકંપતી,

પ્રાંગણ આપ-લે ગૂઢ થતી જ્યાં ભુવનોતણી,

ઝરૂખો ને અગ્ર-ભાગ ચમત્કારો વડે ભર્યો

નજરે પડતા તહીં.

એની ઉપરના દેશે પ્રકાશંતાં હતાં આનંત્ય ઊર્ધ્વનાં;

સીમાવિહીનતામાંથી અવિજ્ઞાત બધું બ્હાર વિલોકતું :

ધારે એક વસ્યું' તું એ હોરા-વિહીન કાળની,

નિત્યના કો સાંપ્રતેથી જોતું' તું બદ્ધ દૃષ્ટિએ,

દેવોના જન્મથી એની છાયાઓ ઝગતી હતી,

સંકેતો કરતાં એનાં શરીરો અશરીરને,

ભાલો એનાં પ્રકશંતાં હતાં અધ્યાત્મ-યોગથી,

એનાં પ્રક્ષિપ્ત થાતાં' તાં રૂપો અજ્ઞેયરૂપથી,

અનિર્વાચ્યતણાં સ્વપ્નાં આંખો એની નિષેવતી,

મુખો એનાં શાશ્વતીમાં મીટ માંડી રહ્યાં હતાં.

રાજાના જીવને જાણ્યો પૃષ્ઠભાગ

એની જંગી અવચેતન ભોમનો; 

અદૃષ્ટ બૃહતો પ્રત્યે ક્ષુદ્ર અગ્ર ભાગો ખુલ્લા થઇ ગયા : 

ઊંડા પ્રકૃતિના ગર્તો ઊભા નગ્ન સ્વરૂપમાં,

પારના મહિમા એના જ્યોતિકેરા મહૌધની

પારદર્શકતાઓમાં પ્રજવલીને ભભૂકતા.

મળી આવી મહાકાય વ્યવસ્થા એક આ સ્થળે,

જેની ઝૂલ અને પટ્ટી લંબાવેલી

આપણાં પૃથિવી કેરાં જીવનોનું દ્રવ્ય ક્ષુદ્ર પ્રમાણનું.

જેનાં રૂપો છુપાવે છે રહસ્યો પારપારની જ્યોતિમાં લય પામતાં,

ને આ વ્યક્ત ચરાચરે

પ્રકાશમાન પોતાની લિપિ કેરા લખ્યા સુસ્પષ્ટ અક્ષરો :

સૌથી ભીતરનું છે જે મન તેની એક દીવાલની પરે

વિચારને વટી જાતિ સંજ્ઞાઓ સૂક્ષ્મ ધારતો ટાંગેલો નકશો હતો.

પોતાની ચમકે પિંડ-મૂર્તિઓને જગની અજવાળતો

ને ભાવાર્થભર્યા ગૂઢ સંકેતો સમજાવતો,

અંતર્જ્ઞાની પ્રવક્તાને સનાતન રહસ્યના

જ્ઞાન કેરા સ્વ-પ્રવર્તન અર્પતો.

જિંદગીના ધ્રુવો વચ્ચે આરોહં તા ને વળી અવરોહતાં

શ્રેણીબદ્ધ ઋતધર્મી રાજ્યો

એકબીજા સાથે ગાઢ કૈં સંકળાયલાં,

નિત્યમાંથી કાળ મધ્યે ઝંપલાવંત ઉતર્યાં,

ને પછીથી બહુગુણા મન કેરા મહિમાએ મહાલતાં

પ્રાણ કેરે સાહસે ને સુખે સંપન્નતા ધરી,

જડ દ્રવ્યતણાં રૂપો ને રંગોના સૌન્દર્યે ખડકાયલાં, 

અવધો પરમાત્માની જોડતાં હીર-સૂત્રથી

કાળમાંથી ચઢી પાછાં અમૃતાત્માંતરે જતાં.

ચેતનાથી ચેતનાની થતી આ ચ્યુતિ તે મહીં

લે એ પ્રત્યેક આલંબન અચિત્ કેરી ગૂઢ ગહન શક્તિનો;

આવશ્યક અવિદ્યાનું તેઓ માટે પ્રભવસ્થાન છે અચિત્ ,

ને સીમાઓ અવિદ્યાને જીવતી રાખનાર જે

તે સીમાઓ ખાસ તેના દ્વારા રચિત થાય છે.

ચેતનાથી ચેતનામાં લઇ જાતા આ ઉડ્ડયનની મહીં

જ્યાંથી આવેલ છે પોતે તેની પ્રત્યે માથાં પ્રત્યેક ઊંચકે,

તે જ પ્રભાવ છે પોતે જે બન્યું'તું કદી ક્યારેય તે તણો,

ને પોતે જે હજી પાછું બની શકે

તે સૌ કેરું ય ધામ છે.

ચરિતોની નિત્યકેરાં સૂરસપ્તક શ્રેણિકા,

અનંત શાંતિમાં ઊંચે આરોહીને પરાકાષ્ઠા પહોંચતી,

અનંતમુખ આશ્ચર્યમય કેરા પદક્રમો,

વિકસંતા માર્ગકેરું માપ લેતા

ગજો પ્હેલેથી જ નક્કી કરાયલા,

વૃદ્ધિ પામંત આત્માની ઊંચાઈનાં પ્રમાપનો,

બતાવ્યો તેમણે અર્થ સૃષ્ટિનો ખુદ સૃષ્ટિને,

શિખરો ને મહાગર્તો વચ્ચે મધ્યસ્થતા લઇ

પરિણીત ધૂંધટાળા વિરુદ્વોને અન્યોન્ય સાથ મેળવ્યાં,

અનિર્વાચ્ચતણી સાથે અંકોડાઓ કર્યા સંયુક્ત સૃષ્ટિના.

પડી દૃષ્ટે અંત્ય ઉચ્ચ સૃષ્ટિ જેમાં સૃષ્ટિઓ સૌ મળી જતી;

ન રાત્રી, ન સુષુપ્તિ જ્યાં એવા એના શિખરસ્થ પ્રકાશમાં

આરંભ પામતી આભા પરમોચ્ચ ત્રિમુત્તિંની.

જેની હ્યાં થાય છે ખોજ તે સૌ ત્યાં સર્વને મળે.

એણે અનંતમાં અંતવંતને મુક્ત ત્યાં કર્યું,

ને એ સ્વીય શાશ્વતીઓ મધ્યે ઊંચે ચડી ગયું.

અચિત્ ને ત્યાં થયું પ્રાપ્ત પોતાનું ચિત્ત ચિન્મય,

ભાવના ને સ્પર્શ બન્ને

જેને માટે અવિદ્યામાં ફાંફાં મારી રહેલ છે,

સત્યના તે શરીરને

ભાવોદ્રેકે ભર્યો આશ્લેષ આપતાં.

સંગીત જન્મ પામેલું મૌનોમાં જડતત્વના,

પોતામાં જે રહ્યું ધારી ભાવ કિંતુ

જેને વ્યક્ત કરવાને સમર્થ ના,

તેને એના નગ્ન રૂપે અનિર્વાચ્ચ કેરી અગાધતાથકી

ચૂંટી આણ્યો પ્રકાશમાં;     

અત્યારે માત્ર કો વાર સેવતાં સ્વપ્ન જેહનાં

તે સંપૂરણ સૂરતા     

બુભુક્ષાએ ભરી દીર્ણ પૃથ્વીની જરૂરને

માટે ઉત્તર લાવતી,

અજ્ઞાતને છુપાવંતી રાત્રીનો પટ ચીરતી,

ને નષ્ટ ને ભુલાયેલો આત્મા એનો એને પાછો સમર્પતી.

દીર્ધ સ્થગિતતા કેરો ભવ્ય એક નિવેડો અંત આણતો,

જેમાં મર્ત્ય પ્રયત્નોનાં શિખરો વિરમી જતાં.

સમાધાની ભર્યા જ્ઞાને દૃષ્ટિપાત કર્યો જીવનની પરે;

એણે મનતણા લીધા મથતા મંદ સૂર ને

લીધો ગૂંચાયલો ટેક આશાઓનો મનુષ્યની,

ને તેમાંથી માધુરીએ પૂર્ણ એક સુખી સાદ ખડો કર્યો:

એણે ઉંચો કર્યો દુઃખ ભરેલી તલ-ભોમથી

આપણાં જીવનો કેરો મર્મરાટ અવ્યક્ત શબ્દમાં થતો

અને એને કાજ  અર્થ શોધી આપ્યો કો અપાર પ્રકારનો.

એક જંગી એકતા છે મુદ્દો એનો હમેશનો,

ચૈત્યનાં મંદ ને કીર્ણ એણે ઉચ્ચારણો ગ્રહ્યાં,

ભાગ્યે પઢયાં જતાં રીઢા વિચારની

આપણી પંક્તિઓ વચે,

કે પદાર્થતણે હૈયે આ જે ઘેન અને ચેતોવિરામ જે

તેની માંહે ઊંઘમાંની અસંબદ્ધ જલ્પના શાં સુણાય જે;

એમણે જે ગુમાવ્યા ' તા તે સોનેરી

અંકોડાઓ એ જ્ઞાને એકઠા કર્યા

ને દિવ્ય એમનું ઐક્ય એમને બતલાવિયું,

ને જે અસ્તિત્વમાં છે તે સૌ મધ્યેના ઊંડા આત્મ-પુકારને

વિભક્તાત્માતણા ભ્રાંતિ-દોષમાંથી બચાવિયો.

બધાં મહાન વાક્યો જે અભિવ્યક્ત

કરવાને મથે છે 'एक-एव' ને

તે ઉદ્ ધૃત થયાં જ્યોતિતણી કેવલતામહીં,

આવિષ્કારતણા નિત્ય જવલંતા અગ્નિની મહીં,

ને સનાતન જે શબ્દ તેની અમરતામહીં.

સત્યોનો સત્યોની સાથે હતો કલહ ના શા કશો;

તેમના ભેદનો અંતહીન અધ્યાય જે હતો

તે સર્વજ્ઞ લિપિકાર દ્વારા જ્યોતે ફરીથી વર્ણવાયેલો,

ભેદને ભેદતી યાત્રા કરી ઐક્ય ભણી ગયો,

ગોળાકાર ગતે જાતી મન કેરી ગવેષણા

છાયા સંશયની એકિએક હાવે ગુમાવતી,

દોરતી નિજ અંત એ સર્વદર્શી ગિરા વડે,

અંત્ય વાક્યતણા અંત્ય નિર્ણયે નિશ્ચયાત્મક

આરંભનો અને આદિ વિચાર સજતી હતી:

કાળના અર્થે ને કાળ સર્જનાત્મક બેઉ યે

ભેદાત્મકતા કેરી શૈલી ને અન્વયક્રિયા

સાથે સંયોગ પામતા.

લુપ્ત ને ચિંતને લીન

અગધોથી ઉભરાઈ આવતો ' તો જયધ્વનિ;

સ્તોત્ર એક ઊઠતું' તું સંમુદાની ત્રીમૂર્ત્તિ પ્રતિ ગાજતું,

અમૃરતાત્માતણા આનંદની પ્રતિ

પળો કેરો પોકાર ઊઠતો હતો.

વિશ્વના રાસડામાં ના હોય જાણે સ્પર્ધતાં વૃંદ-ગીતડાં

તેમ આરોહતા મેળો ઉત્તરોત્તર વાધતા

સૂરોની ને સૂરતાની વસતી નિજની લઇ,

ભૌતિક દ્રવ્યના ઘોર ગર્તોમાંથી બ્રહ્યનાં શિખરો પ્રતિ

દેવોના સ્વરમાં ઊંચે આરોહંતી અભીપ્સા ઉલ્લસાવતા.

હતાં ઉપર રાજંતા અમરાત્મા કેરાંઅક્ષર આસનો,

શુભ્રાગારો શાશ્વતી શું થાય વિભ્રમ જે મહીં,

ને એકાકીતણાં ઉચ્ચ અને અદ્ ભુત ગોપુરો.

આત્માના સાગરો કેરા આવિર્ભાવો મહીં થઇ

દેખાતા'તા મૃત્યુમુક્ત દેશો એક્સ્વરૂપના.

બહુ-આશ્ચર્યવંતી કો ચેતના એક ખોલતી

વિરાટ લક્ષ્ય, પ્રક્રિયા, ને વિશૃંખલ નિદર્શનો,

માર્ગો મોટા ઓળખીતા વિશાળતર સૃષ્ટિના.

પાર્થિવ ઇન્દ્રિયો કેરી જાળથી મુક્તિ મેળવી

જોયા એણે મહાખંડો શાંતિએ પૂર્ણ શક્તિના;

આરંભે અર્ધ દેખાતાં તાજુંબીનાં

ધોતમાન પોપચાંઓતણે પથે,

માનુષી દૃષ્ટિને માટે બંધ એવાં સ્વધામો સુ્ષમાતણાં

ઓચિંતા દર્શનો આપી મહાસુખ જગાડતાં;

સૂર્યપાટો જ્ઞાનકેરા, ચંદ્રપાટો પ્રમોદના

આપણી દીન ને દૈહી

સીમાઓ પાર ફેલાતા વૈશાલ્યોના મહાસુખે.

પ્રવેશી શકતો એ ત્યાં, મુહૂર્તેક

રહીયે શકતો તહીં.

નકશે ન બતાવેલા રાહોનો રાહદાર એ

અજ્ઞાતના ન દેખાતા ભયનો સામનો કરી

ગંજાવર પ્રદેશોમાં થઈને સાહસે જતો,

પાડી ગાબડું પેઠા એ અન્ય સ્થળ-કાળમાં.