સાવિત્રી

પ્રાણથી મન છૂટેલું, બનાવેલું જ્ઞાનાર્થે સ્થિરતા ભર્યું,

અંધતા ને વેદનાથી,

અશ્રુઓની સીલથી ને પાશથી અજ્ઞતાતણા

હૈયું છૂટું પડાયલું

લઈને એ વળ્યો વિશ્વવ્યાપી નિષ્ફળતાતણું

શોધી કારણ કાઢવા.

જોયું પ્રકૃતિના દૃશ્ય મુખથી પાર દૂરમાં,

નાખી નજર દેખ્યું ના જાય એવા વિરાટમાં,

ભયાવહ અવિજ્ઞાત હતું એવા અનંતમાં,

વસ્તુઓના અંતહીન ગૂંચળાની પૂઠે સૂતેલ જે હતું

ને વિશ્વને વહી જાતું જે અકાળ નિજ વિસ્તૃતતામહીં,

ને જેના સત્ તણી બાલ લહેરીઓ બને જીવન આપણાં.

એના અચેત ઉચ્છવાસે ભુવનો વિરચાય છે

ને એનાં રૂપ કે એની શક્તિઓ છે જડતત્વ તથા મન,

જાગ્રત આપણા છે જે વિચારો તે

છે પેદાશ એહનાં સપનાંતણી.

ઢાંકી રાખે પ્રકૃતિનાં ઊંડાણો તે વિદીર્ણ પડદો થયો :

વિશ્વના કાયમી દુઃખ કેરું એણે ઉદગમ સ્થાન નીરખ્યું,

ને નિહાળ્યું અવિદ્યાના કાળા ગર્તતણું મુખ :

મૂળોએ જિંદગી કેરાં જે અનિષ્ટ ચોકિયાત બન્યું હતું

તેણે માથું ઉઠાવ્યું ને આંખ શું આંખ મેળવી.

અવસાન જહીં પામે આત્મલક્ષી

અવકાશ ત્યાં ઝાંખા એક કાંઠડે,

છે જે અસ્તિત્વમાં તેની ઊંચવાસે

આવેલી કો રૂખડી એક ધારથી,

અંધકાર ભરી એક અવિદ્યા જાગ્રતા થઇ

કાળ ને રૂપને જોઈ આશ્ચર્ય-ચકિતા થતી

ને ખાલી આંખ ફાડીને તાકી તાકી નિહાળતી

રચનાઓ જીવમાન શૂન્યે ઊભી થયેલી તરકીબની,

ને આપણા થયા જ્યાંથી આરંભો તેહ ગર્તને.

દેખાતું પૃષ્ટભાગે ત્યાં કંડારેલું અને ભૂખર વર્ણનું

મુખછદ્મ નિશાતણું

સર્જાયેલી સર્વ ચીજોતણો જન્મ નિરીક્ષતું. 

પ્રચ્છન એક સામર્થ્થ જેને ભાન પોતાનું બળનું હતું,

અસ્પષ્ટ અથ સંતાતું એક સાન્નિધ્ય સર્વત:,

સૃષ્ટ સૌ વસ્તુઓને જે ધમકી આપતું હતું

એવું એક ઘોર દૈવ વિપરીત પ્રકારનું,

કાળું જીવનનું બીજ બનેલું મૃત્યું,--એ બધાં

ઉત્પન્ન કરતાં વિશ્વ ને સંહાર કરતાં લાગતાં હતાં.

પછી ગર્તોતણી ઘોર રહસ્યમયતા થકી

ને છદ્મરૂપના પોલા હૈયામાંથી પ્રસર્પતું

બહાર કૈંક આવ્યું જે રૂપહીન વિચાર સમ લાગતું.

પ્રભાવ પ્રાણહારી કો ચુપકીથી જીવો ફરી વળ્યો

મારક જેહનો સ્પર્શ અમરાત્માતણી પૂઠે પડયો હતો,

અંગુલી મૃત્યુની તંગ કરનારી મુકાઈ જિંદગી પરે,

વ્યામોહે, શોક ને દુઃખે

આત્માની સત્ય, આનંદ અને જ્યોતિ માટેની સહજ સ્પૃહા

પર આવરણો રચ્યાં.

વૃત્તિ સત્ત્વતણી સક્ષાત્ સાચી પ્રકૃતિ-પ્રેરણા

હોવાનો કરતી દાવો ગૂંચળાઈ વળી એક વિરૂપતા.

વિરોધી, કરતું ભ્રષ્ટ, મન એક કરી કાર્ય રહ્યું હતું,

સચેત જિંદગી કેરે ખૂણે ખૂણે સલામત છુપાયલું,

પોતાનાં વિધિસૂત્રોથી સત્યને તે દોષયુક્ત બનાવતું;

આત્માની શ્રુતિને આડે આવીને અટકાવતું,

શંકાની રંગછાયાથી જ્ઞાનબાધા બની જતું,

દેવોની ગૂઢ વાણીને બંદીવાન બનાવતું,

જિંદગીની તીર્થયાત્રાતણાં પથ બતાવતા

ભૂંસી નિશાન નાખતું,

ધર્માજ્ઞાન શિલાલેખો કાળે સ્થિર લખેલ તે

તોડી રદ બનાવતું,

વિશ્વવિધાનના પાયા પર ઊભાં કરંત એ

નિજ અંધેરનાં કાંસે ઢાળ્યાં બંધક માળખાં.

જ્યોતિ ને પ્રેમ સુધ્ધાં એ વેશધારી ભયના જાદુમંત્રથી

દેદીપ્યમાન દેવોની પ્રકૃતિથી પરાડ્ મુખ થઇ જઈ   

સેતાનો ને ભ્રમે દોરી જતા સૂર્યો કેરો આશ્રય શોધતાં,

પોતે જોખમ ને જાદૂ બની જતાં,

વિકારપૂર્ણ માધુર્ય, સ્વર્ગે જન્મેલ દુષ્ટતા :

દિવ્યદિવ્ય વસ્તુઓને

આપવાને વિરૂપત્વ શક્તિ એની સમર્થ છે.

વાયો વિશ્વ પરે વાયુ શોકસંતાપથી ભર્યો;

વિચારમાત્ર જૂઠાણે ઘેરાયો ને

કર્મમાત્રે મરાઈ છાપ દોષની

કે નિશાની નાસીપાસીતણી લગી,

છાપ નિષ્ફલતા કેરી અથવા તો વૃથા સફલતાતણી

મરાઈ ત્યાં સર્વ ઉચ્ચ પ્રયત્નને,

કિંતુ કારણ ના જાણી શક્યું કોઈ પોતાના વિનિપાતનું.

અવાજ સંભળાતો ના, તે છતાં યે કૂડો કપટવેશિયો

કાનમાં કૈં કહી જતો,

અજ્ઞાન હૃદયે બીજ વવાઈ એક ત્યાં જતું 

અને તે ધારતું કાળું ફળ દુઃખ-મૃત્યુનું ને વિનાશનું.

છે અદુષ્ટતણાં ઠંડાંગાર રૂક્ષ મોટાં મેદાન, ત્યાં થકી

રાત્રિનું ઘૂસરું ધારી મુખછદ્મ અદૃશ્ય રૂપ આવતા

ભયજોખમથી પૂર્ણ શક્તિના એક લોકથી

હુમલો કરવા માટે છાયાલીન ઘોર સંદેશવાહકો;

એલચીઓ બન્યાં 'તા એ એકમાત્ર સંપૂર્ણ પાપકર્મના.

સંભળાય નહીં એવા બોલતા 'તો સ્વરો નીરવતામહીં,

જોયા ન કોઈએ એવા હસ્ત બોતા હતા મારક બીજને,

આકાર નવ દેખાતો, છતાં કર્મ કરતું 'તું અઘોર કૈં,

વક્રાક્ષરે લખાયેલા પોલાદી ફરમાનથી

પાપ ને ઊલટા દૈવ કેરો ધારો લદાતો બળજોરથી.

બદલાયેલા ને બૂરી મેલી આંખે

દૃષ્ટિપાત જિંદગીએ કર્યો અશ્વપતિ પરે :

એની સુંદરતા એણે જોઈ, જોયું

હૈયું જે સૌ વસ્તુઓમાં ઝંખના કરતું હતું

ને સંતુષ્ટ રહેતું 'તું જરાક જેટલે સુખે,

સત્ય કે પ્રેમના અલ્પ રશ્મિને જે ઉત્તરો અપાતું હતું;

ત્યાં અશ્વપતિએ જોયો એના સ્વર્ણ પ્રકાશને,

જોયું એનું નીલ વ્યોમ દૂરનું ને જોયાં લીલમ પાંદડાં,

રંગ જોયા, જોઈ પુષ્પસુવાસને,

ચારુતા શિશુઓની ને સખાઓનો જોયો સ્નેહલ ભાવ ત્યાં,

સૌન્દર્ય, સુન્દરીઓનું ને માયાળુ હૃદયો માણસોતણાં,

કિંતુ હંકારતાં ચિત્તભાવોને પ્રાણશક્તિના

બળો ભીષણ જે તેઓનેય એણે નિહાળ્યાં,

ને જોઈ યાતના એણે જિંદગીએ વેરેલી નિજ માર્ગમાં,

જોયું દુર્ભાગ્ય સાથેનું સાથે રે'તું 

અણદીઠાં માનવી પગલાંતણી,

એનાં દુરિત ને દુઃખ જોયાં, જોઈ છેલ્લી બક્ષિસ મોતની.

ઉચ્છવાસ ભ્રમણાભંગતણો ને પડતીતણો

જિંદગીની પકવતાની જોતો વાટ કરી ભ્રષ્ટ રહ્યો હતો

ને સારે ચૈત્યને રેષે કો'વાણ આણતો હતો :

પ્રગતિ મૃત્યુને માટે ભક્ષ્ય કેરો પ્રબંધ કરતી હતી,

હણાએલી જ્યોતિ કેરા ધર્મને જે રહ્યું 'તું વળગી જગત્

તે મરેલાં સત્ય કેરાં સડતાં મુડદાંતણી

સ્નેહે સંભાળ રાખતું,

વિરૂપાયેલ રૂપોને અપનાવી

મુક્ત, નૂતન ને સાચી વસ્તુઓનું એમને નામ આપતું,

પીતું સૌન્દર્ય કદરૂપ અને દુરિત માંહ્યથી,

દેવોની મિજબાનીમાં મહેમાન છે પોતે એમ માનતાં

ભ્રષ્ટતાનો રસાસ્વાદ લેતાં ખૂબ મસાલેદાર ખાધ શો.

ભારે હવા પરે એક અંધકાર રહેઠાણ કરી રહ્યો,

હોઠે પ્રકૃતિના શુભ્ર

હતું જે સ્મિત, તેનો તે શિકાર કરતો હતો,

તેણે નાખી હણી એને હૈયે શ્રદ્ધા જે સ્વભાવથકી હતી,

ને એની આંખમાં મૂકી ભય કેરી દૃષ્ટિ કુટિલતા ભરી.

જે લાલસા મરોડે છે આત્મા કેરી સ્વાભાવિક ભલાઈને

તેણે ચૈત્યાત્મની સીધી સહજ વૃત્તિના

સ્થાનમાં ઉપજાવીને પાપની ને પુણ્યની સ્થાપના કરી :

દ્વન્દ્વભાવી એ અસત્યે દઈ દુઃખ નિસર્ગને

તેનામાં જોડિયાં મૂલ્ય મના પામેલ મોજને

ઉત્તેજિત બનાવતાં,

કૃત્રિમ સાધુતામાંથી પાપ દ્વારા હતાં મુક્તિ અપાવતાં,

ધર્માધર્મથકી પુષ્ટિ અહંતા પામતી હતી

અને નરક માટેનું એ પ્રત્યેક હથિયાર બની જતું.

નકારાયેલ ઢેરોમાં એકધારા પથ કેરી સમીપમાં

સાદા પુરાણા આમોદો  તજાયેલા પડયા હતા

વેરાને જિંદગી કેરો રાત્રિ મધ્યે થયેલા અવતારના.

મહિમા જિંદગી કેરો કલંકિત થઇ જઈ

ઝંખવાઈ શંકાસ્પદ બન્યો હતો,

સર્વ સૌન્દર્યનો આવી ગયો અંત બુઢાપો પામતા મુખે;

શાપ્યો છે ઈશ્વરે જેન

એવા અત્યાચાર રૂપ શક્તિ સર્વ બની ગઈ,

ને આવશ્યક્તા જેની મનને છે

એવી એક કલ્પનાની સુષ્ટિ બની ગયું;

શોધે આનંદની શ્રાન્ત મૃગયાનું રૂપ લીધું હતું હવે,

જ્ઞાન સર્વ અવિદ્યાના સંદેહાત્મક પ્રશ્નને

રૂપે બાકી રહ્યું હતું.

અંધકારે ગ્રસાયેલા ગર્ભમાંથી ન હોય શું

તેમ તેણે નીકળી બ્હાર આવતું

જોયું શરીર ને મોઢું કાળા એક અદૃષ્ટનું

જિંદગીના બાહ્યવર્તી ચારુતાની પછવાડે છુપાયલું.

વ્યાપાર જોખમી એનો દુઃખકારણ આપણું.

એનો ઉચ્છવાસ છે સૂક્ષ્મ વિષ એક માનવી હૃદયોમહીં;

સંશયાસ્પદ એ મોંથી પાપ સર્વ શરૂ થતું.

ભૂત શો ભમવા લાગ્યો ભય હાવે સાધારણ હવામહીં;

ભરાઈ એ ગયો લોક ડારનારાં બળો વડે,

અને સહાય કે આશા માટે એણે જ્યાં જ્યાં નજર ફેરવી

ત્યાં ત્યાં ક્ષેત્રે, ગૃહે, શેરીમહીં નાખી છાવણી ને બજારમાં

દેહધારી પ્રભાવોનો ભેટો એને થતો ગયો :

હતા સશસ્ત્ર તે, ચિત્તે બેચેની ઉપજાવતા,

શિકારી શા સરંતા ને ચોર જેમ આવ-જા કરતા હતા.

દેવીઓનાં સ્વરૂપો ત્યાં કાળાં નગ્ન તાલબદ્ધ જતાં હતાં,

ઘોર અસુખને ભાવે હવાને ગભરાવતાં;

ભય ફેલાવતા પાય આવતા 'તા અણદીઠ સમીપમાં,

ધમકી આપતાં રૂપો સ્વપ્ન-જ્યોતિ પર એ આવતાં ચડી,

જેમની દૃષ્ટિ સુધ્ધાં યે મોટી આફત શી હતી

એવાં અનિષ્ટ ભાખંતાં સત્વો માર્ગે એની પાસે થઇ જતાં:

મોહિની ને મધુરતા ઓચિંતી ને ભયે ભરી,

મુખો લોભાવતાં ઓઠ ને આંખોને એની આગળ ઊંચકી,

ઝાલનારી જાળ જેવા સૌન્દર્યથી સજાયલાં

એની નિકટ આવતાં,

પણ પ્રત્યેક રેખામાં જીવલેણ હતો છુપાયલો

ને ભયંકર રીતે એ પળમાં જ બદલાઈ જતાં હતાં.

કિંતુ ઢાંકેલ-ઢૂંકેલ હુમલો તે

જોઈ-જાણી શકતો એકલો જ એ.

પડયો 'તો પડદો એક આંતર દૃષ્ટિની પરે,

ભયકારક પોતાનાં પગલાંને છુપાવતું

બળ એક હતું તહીં;

બધુંએ પડતું જૂઠું તે છતાંયે પોતાને સત્ય માનતું;

હતાં બધાંય ઘેરામાં કિંતુ છે એ ઘેરો જાણતાં ન 'તાં :

કેમ કે કોઈ યે જોઈ શકતું ના

કર્ત્તાઓને પોતાના વિનિપાતના.

હતું આ બળની મ્હોરછાપ ને અધિકાર, તે

હજી પાછા રખાયેલા કાળા કોઈ જ્ઞાનના ભાનથી ભર્યો,

જ્યાંથી આવ્યાં હતાં પોતે તે રાત્રીની પ્રતિ પાછાં વળી જતાં

અઘોર પગલાંઓનો ઝાંખો માર્ગ જતો હતો,

તેને અનુસરી રાજા પણ ત્યાં ચાલતો હતો.

પ્રદેશે એક એ પ્હોંચ્યો જેને કો 'એ રચ્યો ન 'તો

ને સ્વામિત્વ જે પરે કોઈનું ન'તું :

પ્રવેશી શકતાં ત્યાં સૌ કિંતુ ઝાઝું ટકી ન શકતાં તહીં.

પાપ કેરી હવાની એ કોઈનીયે નહીં એવી જગા હતી,

ઘરબાર ન એકે ત્યાં છતાં ગીચોગીચ ભર્યો પડોશ એ

આ લોક ને નરકની વચગાળે સીમારૂપ રહ્યો હતો.

અસત્યતાતણું રાજ્ય ચાલતું ત્યાં હતું પ્રકૃતિની પરે :

ન જ્યાં સંભવતું સત્યરૂપ કાંઈ એવું સ્થાનક એ હતું,

કેમ કે હોય જે હોવાતણો દાવો તેવું કશું હતું ન ત્યાં :

ભવ્ય દેખાવને વીંટે ઘણું મોટું પોલ એક રહ્યું હતું.

ને તે છતાં કશુંયે ના પોતાની આગળેય ત્યાં

સંદેહાત્મક હૈયામાં નિજ દંભ કબૂલતું :

વિશાળી વંચના સર્વ વસ્તુઓનો હતો સહજધર્મ ત્યાં;

વાંચનાને જ લીધે તે જીવી એ શકતાં હતાં.

લેતી પ્રકૃતિ આ જે જે રૂપો તેના અસત્યની

 નિઃસાર શૂન્યતા એક હતી બાંયધરી બની,

ને અલ્પ કાળને માટે

એ તેમની હયાતી ને જિંદગીનો આભાસ ઉપજાવતી.

ઉછીના એક જાદૂએ આકર્ષીને

રિક્તમાંથી આણ્યાં 'તાં બ્હાર એમને;

ધારણ કરતાં તેઓ

પોતાનું જે નથી તેવા રૂપને ને પદાર્થને,

ને પોતે જે ટકાવી શકતાં નથી

તેવો રંગ બતાવતાં,

દર્પણો એ સત્યતાની માયાવી સૃષ્ટિનાં હતાં.

મેઘધનુષ શી એકેએક આભા હતી અસત્ય ઓપતું;

અસત્ સૌન્દર્ય શોભાએ સજતું 'તું મોહિનીએ ભર્યું મુખ.

વિશ્વાસ ના કશાની યે સ્થાયિતા પર શક્ય ત્યાં :

અશ્રુને પોષતો હર્ષ, અને રૂડું કૂડું જણાઈ આવતું,

પણ ના કોઈએ પુણ્ય લણ્યું પાપ થકી કદી:

પ્રેમ અલ્પ સમામાં જ દ્વેષમાં અંત પામતો,

અને મારી નાખતી પીડથી મુદા,

સત્ય અસત્યતા કેરું રૂપ લેતું

અને રાજ્ય મૃત્યુ કેરું જિંદગી પર ચાલતું.

પ્રહાસ કરતી 'તી કો શક્તિ એક વિશ્વની દુષ્ટતા પરે,

કટાક્ષ એક વિશ્વે જે વિપરીતો છે તે સૌ એકઠાં કરી

બાથમાં એકબીજાની બથવાને ફગાવતું,

મુખે પ્રભુતણે હાસ્ય કડવાશે ભર્યું તે પ્રેરતું હતું.

અળગી એ, છતાં એની બધે અસર વ્યાપતી,

ફાટવાળી ખરી કેરી નિશાની એ છાતી ઉપર છોડતી;

અમળાટે ભર્યું હૈયું ને નિરાળું સ્મિત નિસ્તેજતા ભર્યું

જિંદગીના પાપપૂર્ણ હાસ્યપ્રધાન નાટયની

મશ્કરી કરતું હતું.

સૂચના આપતો એક જોખમી ઘોર રૂપના

આવાગમનનું તહીં

અઘોર પગલાંઓનો ધ્વનિ મંદ બની જતો

કે જેથી સમજી કોઈ શકે ના ને સાવધાન રહે નહીં;

સુણતું નવ કોઈ જ્યાં સુધી એનો ભયંકર

ગ્રાહ આવી પ્હોંચતો ના સમીપમાં.

અથવા તો બધું એક આવાગમનની શુભા

આગાહી આપતું હતું;

હવા અનુભવાતી ત્યાં હતી ભવિષ્યવાણિની,

અને આશા હતી સ્વર્ગીયતા ભરી,

શાસ્ત્રનાં વચનો માટે સહુ શ્રવણ માંડતા,

નિરિક્ષંતા નવો તારો નિહાળવા.

પિશાચ પડતો દૃષ્ટે કિંતુ જામો જ્યોતિનો અંગ ધારતો;

લઇ સહાય આવેલા સ્વર્ગોમાંથી

દેવદૂત સમો એ લાગતો હતો :

શાસ્ત્ર ને ધર્મને શસ્ત્રે સજ્જ એણે હતું અસત્યને કર્યું;

બુદ્ધિથી ઠગતો 'તો એ, સાધુતાથી આત્માને હણતો હતો,

અને સ્વર્ગે જતા માર્ગે સત્યાનાશ પ્રતિ એ દોરતો હતો.

શક્તિ ને હર્ષનો ભાવ આપવામાં અત્યુદાર બની જતો,

અને અંતરમાંથી જે સમે સૂચન આવતું

ત્યારે મીઠે અવાજે એ વળી પાછી ખાતરી આપતો હતો,

મનને યા બનાવી એ દેતો બંદી મન કેરી જ જાળમાં;

અસત્ય ભાસતું સત્ય એના તર્ક કેરી પ્રબળ યુક્તિએ.

દેતો દંગ બનાવી એ શ્રેષ્ઠોને ધર્મજ્ઞાનથી

ખુદ ઈશ્વરને કંઠે બોલતો ના હોય એ એમ બોલતો.

હવા ભરી હતી આખી દગાખોરી અને છળે;

સત્યવાદિત્વ તે સ્થાને હતી ચાલ પ્રપંચની;

સંતાઈ સ્મિતમાં રે'તો હતો છાપો અચિંતવ્યો,

ખતરો ઓથ લેતો 'તો સુરક્ષાની

ને વિશ્વાસ બની જાતો પ્રવેશ દ્વાર એહનું :

સત્યની આંખની સાથે આવતું 'તું અસત્ય હસતે મુખે;

હતો સંભવ, પ્રત્યેક મિત્ર જાય શત્રુમાં પલટાઈ યા

બની જાસૂસ જાય ત્યાં,

ઝાલેલા હાથની બાંયે ઘાને માટે છે કટાર છુપાયલી,

ઘોર દુર્ભાગ્યનું લોહ-પાંજરું ત્યાં આલિંગન બની શકે.

વ્યથા ને ભય લેતાં'તાં પીછો જાણે કો સકંપ શિકારનો

ને ભીરુ મિત્રને કે'તાં હોય તેમ

મૃદુતાથી એની આગળ બોલતાં:

તરાપા મારતો થાય હુમલો અણચિંતવ્યો

ઉગ્રાવેગ ભર્યો ને અણદીઠ ત્યાં;

છાતી ઉપર કૂદીને ભય આવે એકેએક વળાંકમાં,

રાડ પાડી ઊઠતો એ વ્યથાના કારમા સ્વરે;

'ત્રાહિ ત્રાહિ ' પુકારે એ,  કિંતુ કોઈ એની કને ન આવતું.

સૌ ચાલે સાવધાનીથી કેમ કે ત્યાં મૃત્યુ પાસે હતું સદા;

છતાંયે સાવધાની ત્યાં ચિંતા કેરો વૃથા વ્યય જ લાગતી,

કેમ કે રક્ષનારાં સૌ જીવલેણ જાળ પોતે બની જતાં,

અને જયારે

લાંબા ઉચાટે અંતે વ્હાર-ઉદ્ધાર આવતાં

ને ખુશી રાહતે શસ્ત્રહીન શક્તિ બનાવતાં

ત્યારે વધુ ખરાબીએ ભર્યા દુર્ભાગ્ય કાજ એ

મલકંતા માર્ગરૂપ બની જતાં.

હતી ના યુદ્ધ-મોકૂફી ઠરાવને ન 'તું સ્થાન સલામત;

ન કો સાહસ સૂવાનું કરતું ત્યાં

કે ધારેલાં શસ્ત્રો ઉતારવાતણું :

હતું જગત એ એક યુદ્ધનું ને ઓચિંતા હુમલાતણું.

ત્યાં જે હતા બધાયે તે પોતા માટે જ જીવતા;

સર્વ ત્યાં સર્વની સામે મોરચા માંડતા હતા,

છતાં ઉચ્ચતર શ્રેય સાધવાને માગતા મનની પ્રતિ

એકસમાન વિદ્વેયે ભર્યા એ વળતા હતા;

હદપાર કરાયેલું હતું સત્ય તહીં થકી

કે રાખે હામ ભીડે એ મોઢું  ઉઘાડવાતણી

ને સ્વપ્રકાશથી હૈયું દૂભવે અંધકારનું,

કે અરાજકતા છે જે જામેલી ત્યાં સ્થાપિત વસ્તુઓમહીં

તેમની બદબોઈ એ જ્ઞાનના ગર્વથી કરે.

બદલાયું પછી દૃશ્ય,

કિન્તુ એના હાર્દમાં તો એની એ જ હતી ભીષણતા ભરી:

સ્વરૂપ ફેરવી એનું એ જ જીવન તો રહ્યું.

રાજ્ય વગરની એક રાજધાની હતી તહીં :

રાજ્યનો કરનારો કો ન 'તો, માત્ર સમૂહો મથતા હતા.

 જ્યોતિને જાણતી ના જે એવી જમીનની પરે

પુરાતન અવિદ્યાનું પુર એણે નિહાળ્યું સંસ્થપાયલું.

પ્રત્યેક ચાલતો 'તો ત્યાં એકલો ને પોતાના અંધકારમાં :

મતભેદ થતો માત્ર પંથો બાબત પાપના,

જાત માટે જ પોતાની રીતે જીવન ગાળવા

કે સાધારણ જૂઠાણું ને અધર્મ બળાત્કારે ચલાવવા

બાબતે ત્યાં મતભેદ થતા હતા.

સ્વ-મયૂરાસને બેઠો અહંકાર હતો ત્યાં રાજવી-પદે,

અસત્યતા હતી એની બાજુ બેથી રાણી ને સહચારિણી:

દેવલોક વળે જેમ સત્ય ને પ્રભુની પ્રતિ

તેમ ત્યાં તેમની પ્રત્યેક જગતે વળતું હતું.

વેપારે દુષ્ટતા કેરા કાયદેસર જે હતાં

પ્રતિષ્ઠાપૂર્ણ કાટલાં,

કપરાં ફરમાનોથી ત્યાં અન્યાય તેમને ન્યાય્ય ઠેરવે,

કિંતુ તોલા બધા જૂઠા હતા, એકે ન એકસરખો વળી;

એક હાથે ત્રાજવું ને બીજામાં તરવાર છે

એ હમેશાં એ રીતે નીરખ્યે જતી

કે રખે ધર્મલોપી કો શબ્દ ઊઠે અને નાખે કરી છતું

જૂના અંધેરનું એનું વિધિસૂત્ર પવિત્ર ત્યાં.

ઘોષણા કરતી મોટી સ્વેચ્છાવૃત્તિ જ્યાં ત્યાં સંચરતી હતી,

નીતિ ને સુવ્યવસ્થાની વાતોને જલ્પતો જતો

દુરાચાર શિકારની જેમ પીછે પડયો હતો;

વેદી સ્વાધીનતા માટે ન 'તી એકે રચાયલી;

ધિક્કારાતી હતી સાચી સ્વતંત્રતા

અને એનો થઇ શિકાર ત્યાં જતો :

ક્યાંય જોઈ શકાતાં ના સામંજસ્ય, સહિષ્ણુતા;

પ્રત્યેક જૂથ પોતાના નરી ભીષણતા ભર્યા

નાગા નિયમની ઘોર ઘોષણા કરતું હતું.

શાસ્ત્રોના નિયમો કેરી મૂઠવાળું ચોકઠું એક નીતિનું

કે સહોત્સાહ માનેલો ને પ્રશસ્ય ગણાયલો

સિદ્ધાંત બનતો કોઠો

જેમાં ઉચ્ચ સ્વર્ગ કેરી સમાઈ સંહિતા જતી.

ભૂના અઘોર ગર્ભેથી નીકળેલા ક્રૂર કઠોર જાતના

યોદ્ધાઓને નાગરોનો અકડાતો ને ભયાનકતા ભર્યો

દોરદમામ આપતી

હતી કવચધારી ને લોહનાળવાળી આચાર-પદ્ધતિ.

પરંતુ એમનાં આત્મગત કાર્યો જૂઠો એ ડોળ પાડતાં;

બની 'તી તેમનાં સત્ય અને ધર્મ સત્તા ને ઉપયોગીતા,

તાર્ક્ષ્ય-લોલુપતા પંજે ઝડપે ઝાલતી હતી

લીપ્સાની પ્રિય વસ્તુને,

મરાતી તીક્ષ્ણ ચાંચો ને હતા ન્હોર વિદારતા

શક્તિહીન શિકારને.

મઝેનાં પાપની મીઠી તેમની ગુપ્તામહીં

વશ પ્રકૃતિને તેઓ વર્તતા 'તા, ધર્મજ્ઞ પ્રભુને નહીં.

વિરોધી વસ્તુઓ કેરી

ગાંસડીઓ વેચનારા વેપારીઓ અબોધ એ

પોતે આચરતા જે તે જો બીજો કોઈ આચરે

તો તેઓની પર જુલ્મ ગુજારતા;

એમના કોઈ સાથીના દુર્ગુણે જો પડતી દૃષ્ટિ એમની

તો ઊઠતા ભભૂકી એ પ્રચંડ પુણ્યકોપથી;

વિસારી દોષ પોતાનો ઊંડાણોમાં છુપાયલો,

પડોશી કરતાં પાપ પકડાતો તો તે પામર લોક શા

તેહને પથરાટતા.

વ્યાવહારિક આંખોએ જોનારો જજ ભીતરે

ફેંસલાના ખોટા હુકમ આપતો,

સૌથી અધમ અન્યાય પાયા ઉપર ન્યાયના

પ્રસ્તુત કરતો હતો,

ખરાબ કામને તર્કબળે સાચાં ઠરાવતો,

વાણિયાવૃત્તિના 'હું' ના સ્વાર્થ ને કામનાતણા

ત્રાજવાને અનુમોદન આપતો.

આમ સમતુલા એક સચવાતી ને જીવી શકતું જગત્ .

એમના ક્રૂર પંથોને ચંડોત્સાહ હતો આગે ધકેલતો,

પોતાના ધર્મને છોડી બીજા ધર્મ 'પાખંડ' નામ પામતા,

દંડાતા ને રક્તે રાતા થતા હતા;

પૂછતા 'તા પ્રશ્ન તેઓ અને કેદી બનાવતા,

રીબાવી મારતા, બાળી દેતા,યા ઘા કરતા હતા,

ને જીવને બળાત્કારે સ્વધર્મ છોડવાતણી

કે મૃત્યુ ભેટવા કેરી તેઓ ફરજ પાડતા.

સંધટ્ટે સંપ્રદાયોના ને પંથોના ચાલતા ઝગડામહીં

લોહીથી ખરડાયેલી ગાદીએ ધર્મ બેસતો.

સેંકડો જુલમો સાથે દમનો ને સંહારો ચાલતા હતા,

છળ ને બળને યોગે એકતાની સ્થાપના કરતા હતા.

માત્ર આભાસને મૂલ્ય સત્યનું મળતું તહીં

આદર્શ બનતું લક્ષ્ય દુરાત્મ-ઉપહાસનું :

ધુત્કારાયેલ ટોળાથી, ને હસાતી મતિથી મતિમંતની

બહિષ્કૃત બની આત્મખોજ ત્યાં અટતી હતી;

મનાતી એ હતી કોઈ સ્વપ્નના સેવનારની

જાતને ઠગવા માટે જાળ એક વિચારની,

કપોલકલ્પના ઘેલી કે કો દંભી કેરી વાત બનાવટી,

સહજસ્ફુરણા એની ભાવાવેગ વડે ભરી

અવિદ્યાનાં ચક્કરોમાં ખોવાયેલાં

તમોગ્રસ્ત મનો મધ્ય રેખામાર્ગ રચી જતી.

અસત્ય ત્યાં હતું સત્ય, અને સત્ય અસત્ય ત્યાં.

રાજ્યો નરકનાં હામભેર ભીડી સ્વર્ગમાર્ગે વળી જતા

યાત્રીએ ઊર્ધ્વના આંહીં અવશ્ય થોભવું પડે

યા જોખમે ભરેલે એ સ્થાને મંદ ગતિએ ચાલવું પડે,

અધરે પ્રાર્થના ધારી અને નામ મહનીય ધરી મુખે.

વિવેકબુદ્ધિના તિક્ષ્ણ શૂલાગ્રે જો સૌ શોધ્યું નવ હોય તો

જૂઠાણાની અંતહીન જાળમાં એ ભૂલેચૂકે પ્રવેશતો.

શત્રુનો લાગતો હોય શ્વાસ ગરદને થયા

તેમ ખભાતણી પૂઠે વારે વારે કરવી દૃષ્ટિ જોઈએ;

નહીં તો ચોર શો આવી ઘા દગાખોર થાય તો

ભોંયભેગા થવાયે ને પાપના તીક્ષ્ણ શૂળથી

પીઠે વીંધાઈ નાપાક એ જગાએ ત્યાં જડાઈ જવાય છે.

માર્ગે શાશ્વતના આવી રીતે થાય વિનિપાત મનુષ્યોનો

ને આત્માને એકમાત્ર મળેલી તક કાળમાં

દંડ રૂપે પડે છે કરવી જતી,

અને એના સમાચાર વાટ જોતા દેવો પાસ ન પ્હોંચતા,

ચૈત્યોને પત્રકે ચિહ્ ન 'ગુમ' એવું મુકાય  છે,

વ્યર્થ નીવડતી આશા સૂચવંતું નામ એનું બની જતું,

મૃત સંસ્મૃત તારાનું પદ એને મળે પછી.

પ્રભુને હૃદયે રાખી રહેલાઓ જ એકલા

સુરક્ષિત હતા તહીં :

કવચે વીરતા કેરા ને શ્રદ્ધાની સમશેરે સજાયલા

રહીને ત્યાં તેમને ચાલવું પડે,

પ્રહાર કરવા હસ્ત સજ્જ રાખી ને આંખો શત્રુ શોધતી,

ભાલા જેવી દૃષ્ટિ આગળ નાખતા

વીરો ને લડવૈયાઓ જ્યોતિના સૈન્યના જતા.

બને મુશ્કેલ સૌ તો ય, એ પસાર ભય ઘોર થઇ જતો,

વધુ શાન્ત અને શુદ્ધ હવામાં મુક્તિ મેળવી    

એકવાર ફરી અંતે શ્વસવાનું,

હસવાનું કરી સાહસ એ શકે.

સાચા સૂરજની નીચે એકવાર ફરીથી એ કરે ગતિ.

જોકે નરક ત્યાં દાવો રાજ્યનો કરતું હતું

છતાં આત્મા શક્તિમંત હતો તહીં.

વિવાદ વણ રાજા આ

કોઈનીય નહીં એવી જગા પાર કરી ગયો;

આદિષ્ટકાર્ય શૃંગોનું એને સોંપાયલું હતું

અને એને મહાગર્તેય માગતો :

એના માર્ગમહીં આડું કોઈ ઉભું રહ્યું નહીં,

શબ્દ કોઈ હતો ના ત્યાં નિષેધતો.

કેમ કે માર્ગ નીચેની દિશા કેરો ઝડપી ને સહેલ છે,

ને હવે રાત્રિની પ્રત્યે એણે સ્વ-મુખ ફેરવ્યું.

વાટ જોતો હતો જયાદા અંધકાર

અને રાજય જયાદા ખરાબ જે હતું,

જો કૈં જયાદા ખરાબ સંભવી શકે

જયાં બધું યે પરાકાષ્ટારૂપ છે દુષ્ટતાતણી;

પરંતુ વસ્ત્રધારીને વસ્ત્રહીન સૌથી ખરાબ લાગતું.

ત્યાં કદાપી ન 'તો પ્રભુ,

ન' તું સત્ય કદાપિ ત્યાં, ન 'તી જ્યોતિ પરાત્પરા,

યા તો સત્તા જરા યે ત્યાં એમની ચાલતી ન'તી.

જેમ કો સરકી જાય ક્ષણ કેરી ઊંડી એક સમાધિમાં

મનની હદ ઓળંગી બીજી કો દુનિયામહીં,

તેમ એ એક સીમાને વટાવી પાર સંચર્યો,

જેની છૂપી નિશાનીને નેન ના નીરખી શકે

છતાં સંવેદના જેની થાય છે ચૈત્ય આત્મને.

એક કવચથી રક્ષ્યા અને ચંડ પ્રદેશે એ પ્રવેશિયો,

રાત્રિની કચરે છાઈ દીવાલોની 

ને જંગલી અને ગંદા લત્તાઓની વચે તહીં

જોયું કે ભટકી પોતે રહ્યો 'તો કો તજેલા જીવના સમો.

ગંદાં ને ઘૂસરાં એની ચોપાસે ઝુંપડાં હતાં

પડોશે ભવ્ય મ્હેલોના વિકૃતત્વ પામેલી શક્તિઓતણા,

આમાનુષી રહેઠાણો, મહોલ્લા દાનવોતણા.

રાખતો પાપમાં ગર્વ

પોતાની એ દુર્દશાને છાતી શી રાખતો હતો;

દુઃખ વૈભવની પાસે ભૂત શું ભમતું રહી

દાબતું'તું ક્રૂર કાળાં પરાં સ્વપ્ન-જિંદગીનાં પુરોતણાં.

દ્રષ્ટા આત્માતણી આગે જિંદગી ત્યાં બતલાવી રહી હતી

છાયે છાયેલ ઊંડાણો ચમત્કારતણાં નિજ અજીબ કૈં.

આશા વગરની દેવી એ હતી કો પ્રબળા પતિતા તથા

અંધકારે ગ્રસાયેલી, ઘોર કો ડાકિનીતણા

જાદૂ-મંત્રે વિરૂપિતા,

કંગાલ કોટડે કોક વેશ્યારૂપે મહારાણી ન હોય શું

તેમ નિર્લજજ ને નગ્ન ઉન્મત્તાનંદ માણતી

જિંદગી કરતી ઊંચું પોતાનું મુખ પાપિયું,

હતું જોખમકારી જયાં સૌન્દર્ય, મોહિની હતી

ભયહેતુ બની જતી,

શોભમાન સ્તનો પ્રત્યે આકર્ષીને કંપાયમાન ચુંબને

ત્રાસ વર્તાવતી હતી,

તેમના ગર્તની પ્રત્યે લોભાવીને લઇ જતી

આત્માના વિનિપાતને.

દૃષ્ટિના ક્ષેત્રની મધ્યે

જેમ ચિત્રપટે કોઈ યા તો ચાલી રહેલી કોઈ તાસકે

તેમ અશામ્ય ઓપંતા ઓથારોના

નિજ આડંબરોને એ ગુણાયેલ બનાવતી.

પૃષ્ટભૂમિ પરે કાળી આત્મારહિત લોકની

છાયા ને ધૂંધળી જ્યોતિ વચ્ચે એનાં નાટકો ભજવ્યે જતી,

ઊંડાણોની આર્ત્તિ કેરાં નાટકો એ લખાયલાં

જીવંત વસ્તુઓતણા

વ્યથાવ્યાકુલતાપૂર્ણ જ્ઞાનતંતુતણી પરે:

ઘોરતાનાં મહાકાવ્યો પ્રતાપ રૌદ્રતા ભર્યો,

વિરૂપ પ્રતિમાઓ જે કીચડે જિંદગીતણા

ઈંડા જેમ મુકાયેલી ને સંસ્તબ્ધ બનેલ ત્યાં,

બીભત્સ રૂપવાળાંની રેલંછેલ અને તેવાં જ કર્મની,

પાષણભૂત હૈયામાં દયાભાવ સ્તંભિત કરતી હતી.

પાપનાં પટ-હાટોમાં

ને જયાં થતો અનાચાર તે નિશા-નિલયોમહીં

નામ જેને અપાયું છે કાયાના વ્યભિચારના

કીર્તિહારી કલંકનું,

ને નીચા કલ્પનાઓ જે છે આલેખેલ આમિષે

તેમણે કામવાસના

સુશોભનકલા કેરે રૂપે પરિણતા કરી :

આપી પ્રકૃતિએ છે જે બક્ષિસો તે

પ્રયોજીતને વિકારોએ વિરૂપી નિજ કૌશલે

જીવના મૃત્યુનું બીજ બોયેલું તે નિત્યજીવી બનાવતી,

પંક કેરે પાનપાત્રે મધ પાતી મત્ત કામોપભોગનું,

જંગલી જીવને રૂપ આપતી એ દંડ ધારંત દેવનું.

અપવિત્ર અને ક્રૂર વિધે કામે રચ્ચાંપચ્ચાં,

વૈરૂપ્ય ધારતાં મુખે,

જીગુપ્સા ઉપજાવંતાં, કારમાં કાળનૃત્ય શાં,

ચિત્રો રાત્રિતણા ઊંડા ગર્તોમાંથી આવી સામે પ્રકાશતાં.

કળા કારીગરી એની ઘોરતાને કરતી મૂર્ત્ત કૌશલે,

સ્વાભાવિક સ્વરૂપો ને સ્થિતિ પ્રત્યે ધારીને અસહિષ્ણુતા,

ઉઘાડી પાડતી નાગી રૂપરેખા અતિમાત્ર વિરૂપિતા,

ને ઠઠ્ઠાચિત્ર છે તેને પૂરેપૂરું સત્યરૂપ બનાવતી;

રૂપો વિકૃત પૈશાચી કળાકેરી કવાયત બતાવતાં,

રાક્ષસી મુખ-મો'રાંઓ ત્રાસકારી અને અશ્લીલતા ભર્યાં,

વિદારાતી ઈન્દ્રિયોને

ગૂંદી ગૂંદી વ્યથાપૂર્ણ એમને એ અંગવિન્યાસ આપતાં.

ન આપે નમતું એવી એ પૂજારણ પાપની

દુષ્ટતાને મહત્તા ને ગંદકીને ગૌરવ આપતી હતી;

ઉરગોનાં ઓજ કેરી સત્તા વ્યાલસ્વરૂપિણી,

પેટે ચાલી જવાવાળી શક્તિ કેરા આવિર્ભાવ વિચિત્ર કૈં,

મહાત્મ્યો સર્પનાં માંડી બેઠાં આસન કર્દમે,

ઝલકે રગડા કેરી અર્ચા આકર્ષતા હતાં.

આખી પ્રકૃતિ ખેંચીને પોતાના ચોકઠાથકી

અને મૂળથકી બ્હાર કઢાયલી

અસ્વાભાવિક વિન્યાસે આમળીને હતી મુકાયલી તહીં :

જડતાપૂર્ણ ઈચ્છાને ઘૃણા તેજ બનાવતી;

યાતના ત્યાં બનાવતી

ભોજય રાતા મસાલાએ ભર્યું મસ મુદાતણું ,

દ્વેષને લાલસા કેરું કામ સોપયલું હતું,

અને આશ્લેષનું રૂપ ધારતી 'તી રિબામણી;

વિધિયુકત વ્યથા કેરાં નૈવેધોનું થતું અર્પણ મૃત્યુને;

અદિવ્યને સમર્પાતી હતી સેવા-સમર્ચના.

નવું સૌન્દર્યનું શાસ્ત્ર નારકીય કલાતણું

આત્મા ધિક્કારતો તેને ચાહવાને મન કેળવતું હતું,

ધ્રુજારીએ ભરાયેલી શિરાઓ પર લાદતું

હતું સ્વામી-નિષ્ટ કેરી અધીનતા,

સ્પંદાવતું બલાત્કારે એ અનિચ્છુ શરીરને.

સત્ત્વના સારને પાપે કલંકિત બનાવતા

આ હીણા રાજ્યની મહીં

અત્યંત માધુરીપૂર્ણ અને સંવાદિતાભરી

છે જે સુંદરતા તેને પ્રેરવાના મનાઈ-હુકમો હતા;

હૈયાના ભાવને મંદ બનાવીને પોઢાડયો નીંદરે હતો

ને તેનું સ્થાન આપ્યું 'તું ચાહીસાહી ઇન્દ્રીના રોમહર્ષને;

ઈન્દ્રિયોને રુચે એવી શેડો માટે સૂક્ષ્મ શોધ થતી જગે.

શીત સ્વભાવની સ્થૂલ બુદ્ધિ ન્યાયાધીશ સ્થાને હતી,

ઇન્દ્રીનો ચટકો, ઠેલો ચાબખો, એ

એને માટે આવશ્યક બન્યા હતા,

કે જેથી શુષ્કતા રૂક્ષ અને એના મરેલા જ્ઞાનતંતુઓ

સંવેદતાં બની લ્હેવા માંડે આવેગ, શક્તિ, ને

તિકતતા જિંદગીતણી.

ફિલસૂફી નવી એક પાપના અધિકારનો

સિદ્ધાંત સ્થાપતી હતી,

પડતીનો સડો ધીરા ઝબકારે ભરેલ જે

તેમાં ગૌરવ માનતી,

કે વ્યાલ-શક્તિને દેતી વાણી કે જે સમજાવી મનાવતી,

ને આદિકાળના એક જંગલીને કરતી સજજ જ્ઞાનથી.

ચિંતનલીનતા માત્ર હતી ઝૂકી પ્રાણ ને દ્રવ્યની પરે,

પાછલે બે પગે ઊભો થયેલો કો બેકાબુ પશુરૂપમાં

પલટાયું હતું મન;

ભાંખોડિયાં ભરી ખાડે સત્યાર્થે એ ખોદવા માંડતું હતું,

અવચેતન-જવાળાના

ભભૂકાઓ વડે માર્ગ ખોજનો અજવાળતું.

અધોગર્તમહીં છે જે ગંદકી ને કોહવાણો છુપાયલાં

તે ત્યાંથી પરપોટાતાં ઊંચે આવી હવા ત્યાંની બગાડતાં :

આને એ આપતું નામ નિશ્ચયાત્મક વસ્તુનું

ને સાચી જિંદગીતણું.

આની બની હતી હાવે હવા દુર્ગંધથી ભરી.

ગુપ્ત રાત્રિથકી બ્હાર

જંગલી પશુનું જોશ સરપી આવતું હતું

ને વશીકરણે પૂર્ણ આંખોથી એ સ્વશિકાર નિરીક્ષતું;

રાજા અશ્વપતિની આસપાસમાં

પ્રહર્ષ પાશવી સુસ્ત અવસ્થામાં પડયો પડયો

હતો હાસ્ય કરી રહ્યો

જવાળાના છંટકારોને કાઢતા અગ્નિના સમો;

હવામાં ખડકાઈ 'તી લાલસાઓ હેવાની ઉગ્રતા ભરી;

હિંસાકારી ટોળીઓ રક્ષસી બની

ઝોલે ઝોલાં વિચારનાં ડંખ દેતાં ઊમટી આવતાં હતાં,

ત્રાસજનક ગુંજાર સાથ જોશે મનની મધ્ય ઘૂસતાં

ક્ષેરી બનાવવા શકત પ્રકૃતિના દિવ્યમાં દિવ્ય શ્વાસને,

અનિચ્છુ પોપચાંઓમાં

બેળે બેળે કરી માર્ગ આંખો આગળ આણતાં

કૃત્યો જે કરતાં ખોલ્લું છુપાયેલા નારકીય રહસ્યને.

જે બધું ત્યાં હતું તે આ નમૂનાનું બન્યું હતું.

જાતિ ભૂતે ભરાયેલી એ ભાગોમાં નિવાસ કરતી હતી.

પૈશાચી શક્તિ સંતાઈ રહેનારી ઊંડાણોમાં મનુષ્યના

હૈયાના માનવી ધર્મે દબાયેલી ઊંચી નીચી થતી તહીં

પ્રશાંત પરમોદાત્ત દૃષ્ટિ દ્વારા વિચારની

શેહ ખાઈ દબાયલી,

ચૈત્યાત્માની આગના ને ભૂમિકંપતણે સમે

આવે ઊંચે અને લાવે બોલાવી એ જન્મની નિજ રાત્રિને,

બુદ્ધિને ઉથલાવી દે, કબજામાં લઇ જીવન ત્યાં વસે,

કંપતી પ્રકૃતિ કેસરી ભોમે મારે મુદ્રા નિજ ખરીતણી:

આ હતું એમને માટે સ્વીય સત્-તાતણું મર્મ ભભૂકતું.

એક મહાબલી ઓજ, દૈત્ય શો એક દેવતા

કઠોર બલવંતોની પ્રત્યે, દુર્બળની પ્રતિ

દુરારાધ્ય બની જતો,

એવી એ જાત માંડીને મીટ એના સ્થિરીભૂત વિચારનાં

પાષણી પોપચાંતણી

તાકી રહી હતી પોતે બનાવેલા ઉગ્ર નિર્ઘૃણ લોકને.     

ઘોર ક્ષુધાતણે મધે હૈયું એનું ચકચૂર બન્યું હતું, 

બીજાંના દુઃખથી એને હર્ષરોમાંચ આવતો,

સમૃદ્ધ સુણતી'તી એ ત્યાં સંગીત મૃત્યુનું ને વિનાશનું.

સત્તા, સ્વામિત્વ, એ બે ત્યાં એકમાત્ર હતાં સદગુણ ને શિવ :

પાપના વાસને માટે હતો એનો દાવો આખા જગત્ પરે,

એના પક્ષતણું એકહથ્થું ઘોર રાજ્ય વાંછતી હતી,

પ્રાણીમાત્રતણું ક્રૂર ભાવિનિર્માણ માગતી.

કાળી જોહુકમી કેરા દમ કાઢી નાખતા ભારની તળે

એક આયોજને સર્વ રચાયું 'તું એકસમાન ધોરણે.

શેરીમાં, ઘરમાં, લોકબેઠકોમાં અને ન્યાયાલયોમહીં

ભેટો એને થતો હતો 

સત્ત્વોનો જે જણાતાં 'તાં જીવમાન મનુષ્ય શાં,

ઊંચી વિચારની પાંખે ચઢી વાક્યો ઊંચાં જે વદતાં હતાં,

કિન્તુ જે સર્વ હીણું છે માણસાઈથકી અધ:

દુષ્ટતાપૂર્ણ ને નીચું, છેક નીચાં સર્પનાં સર્પણો સમું

તેને પોતામહીં આશ્રય આપતાં.

બુદ્ધિનો હેતુ છે દેવો પાસે દોરી લઇ જવું,

મનના સ્પર્શથી ઊંચે લઇ દિવ્ય શ્રેણિ પ્રાપ્ત કરાવવી,

તે બુદ્ધિ અજવાળંતા સ્વપ્રકાશે મહાકાય બનાવતી

તેમની રાક્ષસી વૃત્તિ કુટિલા જે સ્વભાવથી.

ઘણી યે વાર કો એક વળાંકે જોખમે ભર્યા

જાણીતા મુખનો ભેટો થતો ધ્યાને જોતો આનંદથી ભર્યો,

જ્યોતિની ઓળખી લેવા દૃષ્ટિ જયાં એ કરતો કૈંક આશ ત્યાં

અંતરાત્માતણી આંખ સાવધાન દૃષ્ટિ એની બનાવતી,

ને ઓચિંતી જણાતી ત્યાં મ્હોર-છાપ મારેલી નરકાલયી,

કે ન ભૂલ કરે એવી અતં:સંવેદના વડે

જોતાં આંખે ચઢે રૂડા તેજસ્વી રૂપની મહીં

દૈત્ય, પિશાચ ને કાળું ભૂત કોક બિહામણું.

મદોદ્ધત તહીં રાજય કરતું 'તું ઉષ્માહીન શૈલ હૃદયનું બલ;

હતું જબરજસ્ત એ,

થતાં આધીન સૌ એને ને બહાલી ધારો આસુર આપતો,

રાક્ષસી ક્રૂરતા ઘોર હાસ્ય ત્યાં કરતી હતી,

કારમાં કરતી કૃત્ય હર્ષભેર દૈત્ય-દારુણતા તહીં.

માણસાઈતણો ઠઠ્ઠો કરનારી એ વિશાળ બખોલમાં

વિચાર શક્તિએ સજજ વસતાં 'તાં જનવરો,

દયા ને પ્રેમની રેખા જોવા કેરો શ્રમ એળે જતો બધો;

ક્યાંય માધુર્યનો સ્પર્શ જોવામાં આવતો ન ત્યાં,

એક માત્ર હતું જોર અને એના હતા મદદનીશ ત્યાં

લોભ ને દ્વેષ સાથમાં :

દુઃખમાં ન હતી કોઈ સાહ્ય ને ના હતું કોઈ ઉગારવા,

વિરોધ કરવાની કે ઉમદા કો શબ્દ ઉચ્ચારવાતણી

ન 'તી હિંમત કોઈની.

અત્યાચારી શક્તિ કેરી ઢાલે રક્ષાયલી રહી

રાજ્યે અઘોર પોતના ફરમાનો પરે નિજ કરી સહી,

રકત-રિબામણી સીલ રૂપે વાપરતી હતી,

પોતાના સિંહનાદોની ઘોષણા વિશ્વ આગળે

તમિસ્રા કરતી હતી.

મનને કરતું ચૂપ મૌન આંખે દાબડાળું ગુલામ શું

યા પાઠો શિખવાડેલા તેની માત્ર આવૃત્તિ કરતું હતું,

તે દરમ્યાન પ્હેરીને પાધ માથે, ભલા કો ભરવાડની

લઈને ડાંગ હાથમાં

પ્રભાવિત અને પાયે પડેલાં હૃદયો પરે

જીવતા મૃત્યુને જેઓ વ્યવસ્થિત બનાવતા

ને વેદીએ જૂઠ કેરી કરતા વધ આત્મનો.

તે મતો ને સંપ્રદાયોને અસત્ય સિંહાસન સમર્પતું.

આવતા ઠગવામાં સૌ

કે એમને સમર્પાતી એમની જ ઠગાઈ સેવનામહીં.

જીવી ના શકતું સત્ય ગૂંગળાવી મારતી એ હવામહીં.

વિશ્વાસ રાખતી 'તી ત્યાં દર્દશા નિજ હર્ષમાં,

ભય ને નબળાઈ ત્યાં હીનતાની

પોતાની ગહરાઈઓ આશ્લેષે રાખતી હતી;

જે સૌ છે હલકું, નીચું, કાર્પણ્યભાવથી ભર્યું,

મેલું, કંગાલ ને દુઃખપૂર્ણ તે સઘળું વળી

સંતોષની નિરાંતે ત્યાં નિજ કેરી સ્વાભાવિક હવામહીં

શ્વસતું 'તું, અને દિવ્ય મુક્તિ માટે ન ઝંખતું :

ઉદ્ધતાઈ દખતા ને ઉપહાસ કરંત ત્યાં

અવસ્થાઓતણો જયાદા પ્રકાશની,

ગર્તોના અધિવાસીઓ તિરસ્કાર સૂર્યનો કરતા હતા.

આડે બાંધી સ્વયંસત્તા જ્યોતિને બ્હાર રાખતી;

છે એવી ભૂખરી જાત રાખવાનો દૃઢ સંકલ્પ સેવતી

પોતાનાં પ્રતિરૂપો છે અદ્વિતીય અને આદર્શ ભવ્ય છે

એવાં ખાલી બણગાં ફુંકતી હતી :

લૂંટનારાતણા સ્વપ્ન દ્વારા ભૂખ પોતાની ઠારતી હતી;

ગુલામીનો ક્રોસ હોય તાજ જાણે તેમ દેખાડતી જતી,

ગમગીન અને ક્રૂર નિજ સ્વાધીન રાજ્યને

બાથમાં ઘાલતી હતી.

નિર્લજજ જીભથી એક વૃષ-કંઠ બરડતો

એના કર્કશ ને નાગા ઘોંઘાટે એ ભરતો અવકાશને,

ને સત્ય સુણવાની જે ઘૃષ્ટતા બતલાવતા

તે સૌને ધમકાવતો,

એકાધિકારનો દાવો કરતો 'તો ફોડાતા કાનની પરે;

પોતાનો મત દેતી' તી ચૂપચાપ બહેરાયેલ સંમતિ,

બડાઈ મારતા ધર્મમતો રાત્રી મધ્ય ઘોષ ગજવતા,

એક વાર મનાતો જે દેવ તેવા

પતિતાત્મા પાસ ગર્વ નિજ ઘોર ગર્ત કેરો રખાવતા.

એકલો શોધવા માટે નીકળેલો રાજા અશ્વપતિ તહીં

સંચર્યો એ પ્રદેશોમાં બિહામણા,

ઉધઈનાં પુરો જેમ સૂર્યથી સચવાયલા;

આસપાસ હતાં ટોળાં, પગલાંઓ હતાં ધમકથી ભર્યાં,

હતો ઘોંઘાટ ચોપાસ, ભડકા ભડકી જતા,

એ સૌ વચ્ચે એ દબાઈ જતો હતો,

ઝાંખા અંધારથી ઝાઝા ઊંડા ને વધુ જોખમી

અંધારામાં પ્રવેશતો,

મનની પાસથી એની જ્યોતિને ઝૂંટવી જતાં

બળો સામે મલ્લયુદ્ધ કરંત એ,

ને બાઝી તેમના રે'તા પ્રભાવોને પ્રહારથી

અળગા નાખતો કરી.

થોડા વખતમાં બ્હાર નીકળ્યો એ જ્યાં દીવાલો હતી નહીં.

કેમ કે વસતીવાળાં સ્થળો પૂઠે હવે મુકાયલાં હતાં;

શમવા માંડતી સાંજતણા પ્હોળા પટોતણી

વચ્ચે એ ચાલતો હતો.

અધ્યાત્મ રિક્તતા આછી આસપાસ એહની બઢતી હતી,

વેરાન ધમકી દેતું ને અનિષ્ટે ભરી એકલતા હતી,

અદીઠા હુમલા પ્રત્યે મનને જે ઉઘાડું રાખતી હતી,

કોરું પાનું હતું જેમાં ઈચ્છા થાતાં લખી સૌ શકતાં હતાં

સંદેશા કારમાં કાઠા કાબૂ વગર કોઈના.

સફરી ટપકાં જેમ નીચે જાતા માર્ગો પર પ્રદોષના,

ઉજ્જડ ખેતરો, ઓઘા અને છૂટી છવાયલી

ઝૂંપડીઓ તથા થોડાં વાંકાંચૂંકાં ભૂત શાં ઝાડમાં થઇ

સંચરી એ રહ્યો હતો,

મૃત્યુનું ને સચૈતન્ય શૂન્ય કેરું

ભાન આવી એની સામે ખડું થતું.

તે છતાં અણદીઠી ત્યાં પ્રાણ શક્તિ વિરોધી હજુ યે હતી,

મૃત્યુ જેવી જેની સમતુલ સ્થિતિ

જ્યોતિ ને સત્યની સામે થતી હતી,

ને જીવન બનાવી જે દેતી ગાળો ઠંડાગાર અભાવનો.

ઇનકાર કરંતા ત્યાં સુણ્યા એણે અવાજો ભય પ્રેરતા;

ઝોલેઝોલાં ઊભરાતાં ટોળાં માફક ભૂતનાં

એની પર વિચારોનાં થયાં આક્રમણો તહીં,

અંધકારતણાં છાયાભૂતો કેરી તાકી રહેલ મીટનો

ને જીવલેણ મોં સાથે પાસે આવી રહેલા ભયરૂપનો

એ શિકારી બની જતો,

નીચે હમેશ નીચે જ હંકારાતો સંકલ્પે અણજાણ કો,

એને માથે હતું વ્યોમ -જાહેરાત વિનાશની;

ત્યાં નિરાશાથકી આત્મા રક્ષવાનો કરતો 'તો પ્રયત્ન એ,

કિંતુ ત્રાસ વધતી શર્વરીતણો

ને ઊંચે આવતો ગર્ત દાવો એના આત્મા પર કરંત, તે

હવે અનુભવંત એ.

વિરમ્યા તે પછી વાસા સત્ત્વોના ને સ્વરૂપો તેમનાં સર્યાં

અને નિર્જનતા એને નિજ નીરવતાતણી

ગાડીઓમાં લપેટતી.

ઓચિંતું લોપ પામ્યું સૌ બ્હાર કાઢી મુકાયેલા વિચાર શું;

આત્મા એનો બન્યો ખાલી ખાડો ઊંડો ધ્યાનથી સુણતો જતો,

જગનો મૃત માયાવી ભ્રમ જેમાં રહ્યો ન 'તો :

રહ્યું ન 'તું કશું બાકી, મુખ સુધ્ધાં ન પાપિયું;

એકલો જ રહ્યો એ ત્યાં રાત્રિ કેરા ભૂખરા વ્યાલ સાથમાં,

અનામી સાન્દ્ર કો એક હતી અસ્તિત્વહીનતા,

જીવતી લગતી'તી જે છતાં જેને તન ને મન ના હતાં,

તે નિકંદન સત્-તાનું કાઢવા તલસંત ત્યાં

કે જેથી એ હમેશાંને માટે નગ્ન સ્વરૂપમાં

રહી એકાકિની શકે.

બેડોળ ને ન સ્પર્શાયે એવી દાઢોમહીં કો હિંસ્ર સત્ત્વની

ઝલાયેલો, ગળે દાબ્યો, પેલા તલસતા અને

ચીકણો રગડો જાણે એવા એ ડબકા વડે,

આકર્ષાઈ રહેલો કો કાળા ને રાક્ષસી મુખે,

ગળી જતા ગળા દ્વારા ભીમકાય પેટમાં ઘોર નાશના,

તેમ અદૃશ્યતા પામ્યું સત્વ તેનું નિજ દૃષ્ટિ સમીપથી

ઊંડાણોમાંહ્ય ખેંચાતું,--ઊંડાણો જે એના પતન કારણે

બભુક્ષિત બન્યાં હતાં.

મસ્તિષ્ક મથતું એનું, તેને રૂપરહિતા એક રિકતતા

દાબી દેતી હતી તળે,

જડસો ઘોર અંધાર દેહને દમતો હતો,

હૈયાને થીજાવી દેતી કાને ફૂંકી ઘૂસરી એક સુચના;

ગૃહથી નિજ હૂંફાળા ખેંચાયેલી કો સર્પાકાર શક્તિથી

જિંદગી શૂન્ય નિર્વાણ પ્રતિ નાશે ઘસડાઈ રહેલ તે

ડચકાં ભરતા શ્વાસ-દોરે બાઝી રહી 'તી નિજ સ્થાનને;

અંધકારમયી જીહવા દેહ અશ્વપતિનો ચાટતી હતી.

અસ્તિત્વ ગૂંગળાવાતું

જીવમાન રહેવાનો પ્રયાસ કરતું હતું;

રિક્ત આત્મામહીં એના ગળે-દાબી આશા પામી વિનાશને,

આસ્થા ને સ્મૃતિ લોપાઈ મૃત્યુ પામી ગઈ અને

આત્માને નિજ યાત્રામાં કરે જે સૌ સાહ્ય તે સાથ સંચર્યું.

તંગ ને દુખતા એકેએક જ્ઞાનતંતુની મધ્યમાં થઇ

થયો પસાર સર્પંતો નામહીન ભય ના વર્ણવ્યો જતો,

પૂઠે એની રહ્યો રેખામાર્ગ મર્મ ભેદતો ને પ્રકંપતો.

સમુદ્ર જેમ કો બદ્ધ અને સ્તબ્ધ ભોગની પ્રતિ વાધતો

તેમ અમાનુષી ને ના સહ્યું જાય એવા અશામ્ય દુઃખની

તેની પાસે શાશ્વતી આવતી હતી,

એના મૂક સદા રે'તા મનને ગભરાવતી.

આ એને છે સહેવાનું સ્વર્ગ કેરી આશા કેરા વિયોગમાં;

શાંતિ નિર્વાણની ના જ્યાં એવા ધીરા દુઃખ સ્હેનાર કાળમાં

ને રિબાઈ રહેલા અવકાશમાં

એને નિત્ય અસ્તિત્વ ધારવું રહ્યું,

શૂન્યતા વ્યથિતા એની અવસ્થા અંતહીન છે.

હૈયું હવે બન્યું એનું પ્રાણહીન ખાલી કો સ્થાનના સમું,

ને એકવાર તેજસ્વી જ્યાં વિચાર હતો તહીં

આસ્થા ને આશા માટેની માત્ર અશક્તિ છે રહી

ઝાંખા નિશ્ચલ ભૂત શી,

હારેલા આત્મની ધાસ્તી ભરેલી દૃઢ ધારણા,

--હતો અમર એ આત્મા કિંતુ દેવરૂપ એ ન હતો હવે,

ખોયો ચિદાત્મ ને ખોયો પ્રભુ, સ્પર્શ

ખોયો જ્યાદા સુખિયાં જગતોતણો.

રહ્યો કિંતુ ટકી એ ત્યાં, ભય ખોટો શમાવિયો,

ગૂંચળાં ગૂંગળાવંતાં સહ્યાં ધાસ્તીતણાં ને યાતનાતણાં,

પાછી શાંતિ પછી આવી, આવી આત્મદૃષ્ટિ સર્વોચ્ચ શોભતી.

ખાલી ભીષણતા પામી જવાબ શાંત જ્યોતિનો :

નિર્વિકાર અને જન્મમૃત્યુરહિત દેવતા

મહાબલિષ્ટ ને મૂક જાગ્યો એની મહીં,અને

એ લોકે ભય ને પીડા હતી તેની સામે સંમુખતા ધરી.

દૃષ્ટિએ માત્ર કાબૂમાં આણી એણે ભરતીઓ નિસર્ગની;

નગ્ન નરકનો ભેટો કર્યો એણે ઉઘાડા નિજ આત્મથી.