સાવિત્રી

આ ક્ષુદ્ર બાહ્ય સત્-તાના આધારરૂપ જે બૃહત્

ની દૃષ્ટિબાહ્ય જે રે' તું ભૂની નક્કર વાડથી

તે સ્પર્શગમ્ય ના એવા ક્ષેત્રમાં ગૂઢ આત્મના

પ્રવેશ્યો એ ચમત્કારી શુદ્ધ સ્ફટિક વાયુમાં,

અને જીવન ત્યાં જોયું માંસમાટી વડે જે નવ જીવતું,

ને જોઈ જ્યોતિ જેનાથી થતી દૃષ્ય અતિભૌતિક વસ્તુઓ.

ક્રમશઃ બઢતી જાતી જહીં ચારુ ચમત્કૃતિ

તે સૂક્ષ્મ દ્રવ્યનું રાજય પરીઓની કલાકારીગરી ભર્યું,

દીપ્તિના લયમાંથી જે તુષારઝાંય માંહ્યથી

છલંગીને બ્હાર આવ્યું ને પોતાના મોખરાના સ્વરૂપને

જીવંત રંગથી પૂર્ણ વ્યોમની પૃષ્ઠ પરે

કર્યું પ્રકટ જાદુએ રહેલી રૂપરેખામાં.

છે આવેલી સૃષ્ટિ એક આપણી સૃષ્ટિની કને,

વિરૂપ કરતાં પૃથ્વી-લોકનાં જ્યાં દૃશ્યોના છદ્મવેશી

મુક્ત છે રમ્ય રૂપો સૌ અને છે જ્યાં સાચી સકલ વસ્તુઓ.

એ લસંતા ને નિગૂઢ સ્વચ્છતાઓ ભરેલા વાયુમંડળે

દિવ્ય દર્શન માટેનાં દ્વાર નેત્રો બની જતાં,

બને શ્રવણ સંગીત, અને સ્પર્શ બનતો એક મોહિની,

અને હૃદય લેતું ત્યાં શ્વાસ એક ગાઢતર પ્રભાવનો.

પ્રકાશંતાં મૂળરૂપો વસે છે ત્યાં પૃથ્વી કેરા સ્વભાવનાં:

આદર્શ નકશાઓ ત્યાં જેના આધારને લઇ

ધારા કાર્યો પોતાનાં ઢાળતી રહે,

એની કાર્યે મચી શક્તિ કેરાં છે જે દૂરનાં પરિણામ તે

સેવે વિશ્રામ ત્યાં એક ચોકઠામાં વ્યવસ્થાપિત દૈવના.

મિથ્થા પ્રયત્ન જે માટે થાય હાલ યા મિથ્થા મેળવાય જે,

માનચિત્રો તહીં તેનાં ક્યારનાંયે થયાં હતાં,

ઘડીયે ગોઠવાઈ' તી ને સ્વરૂપ તેના ભાવી પ્રભુત્વનું

સમૃદ્ધ મુખરેખામાં કામનાએ કર્યું અંકિત ત્યાં હતું.

મન કેરી ગલીકૂંચી ભર્યાં એ સ્થાનકો થકી

સોના-માર્ગ બ્હાર નીકળવાતણો,

રિદ્ધિઓ ન જડેલી કે ન હજી યે

ગ્રસાયેલી આપણાં જીવનો વડે

મર્ત્ય વિચાર-માલિન્યે અકલંકિત રૂપમાં

કરે છે વાસ એ સ્વચ્છ વાતાવરણની મહીં.

પકડી ત્યાં પડાયે છે અસ્પષ્ટારંભ આપણા,

પૂર્વવિજ્ઞાત રેખામાં મધ્યાવસ્થા રેખાચિત્રણ પામતી,

સિદ્ધિ પામેલ ઉદ્દેશો આપણા તે અપેક્ષાયેલ ત્યાં રહે. 

આપણી ઊતરી નીચે

આવનારી ભૂમિકાનું છે આ તેજલ છાપરું,

સ્વર્ગના વાયુનાં મુક્ત વરદાનો રોકતું મધ્યમાર્ગોમાં,

અંતવાર્હો અલ્પ દેતું આવવા હ્યાં એક સમર્થ પ્રાણના

કે હેમ-જાલિકા દ્વારા આવવા દે આવ-જા સૌરભે ભરી;

એ મૃત્યુમુક્ત સૂર્યોથી અને ઈશ કેરી આસાર-ધારથી

બનીને ઢાલ રક્ષે છે ભૂતાલસ્થ આપણા મનની છત,

ને છતાં એ બની ન્હેર લાવે છે એક અદ્ ભુતા

આભા સપ્ત-રંગ-ધારી સુહામણી,

અને અમર-વ્યોમથી

લસંતો ટપકી આવે ઓસ તેને માટે મારગ આપતી.

શક્તિઓ જે ચલાવે છે જિંદગીના દિવસો આપણા અહીં

આવવા ને જવાનો માર્ગ તેમનો,

સ્થૂલ પ્રકૃતિ કેરી આ દીવાલો પૂઠ ગૂઢમાં,

મનનો રૂપની સાથે સૂક્ષ્મતંતુ-રચ્યો મંડપ લગ્નનો

છે છુપાયલ સ્વપ્નાંના શોભનોએ ભરેલા પટ પૂઠળે ; 

ચક પાછળથી જેમ

તેમ તેમાં થઇ છાના સ્વર્ગના અર્થ આવતા,

આ બાહ્ય દૃશ્યને એની અંતદૃષ્ટિ ટકાવતી.

વધારે સુખિયા રીતવાળી છે એ વધારે સૂક્ષ્મ ચેતના,

આપણા સ્પર્શને લાધી શકતી ના એવી કુનેહ એહની,

આપણે ન કદી લ્હેતા એવી એની શુદ્ધિ સંવેદનાતણી;

શાશ્વત જ્યોતિની સાથે એનું માધ્યસ્થ્ય થાય તે

અલ્પજીવી ધરા કેરા અલ્પજીવી પ્રયાસને

પ્રેરે સૌન્દર્ય કેરી ને વસ્તુઓના રૂપની પૂર્ણતા પ્રતિ.

આલયોમાં શક્તિ કેરી કિશોરી દિવ્યતાતણા

ને પ્રારંભિક લીલામાં સર્વકાલીન બાલની

ઊડી ઊંચે જતા તેના વિચારોનાં મૂર્તિમંત સ્વરૂપ જે

ને ન્હાતાં ઊજળી નિત્યસ્થાયી રંગઝાંયે અદ્ ભુતતાતણી,

ને કાચ શી હવાના એ મર્મરોએ શમે સરી

સ્વપ્નરંગી વિશ્રામસુખ સેવવા,

ઝંપલાવી ઊતરે છે તરવાને પૃથ્વીના કાલ-સાગરે

તે પૂર્વે વિહગો જેમ લે વિશ્રામ અકાલ તરુઓ પરે.

આભારૂપ છે જે હ્યાં તે ધારે ત્યાં વધુ રમ્ય પ્રતિચ્છવિ.

જે કાંઈ કલ્પતાં હૈયાં આપણાં ને સર્જે મસ્તિષ્ક આપણાં

ભોગ આપી મૂળ કોઈ ઉચ્ચ સુંદરતાતણો,

હદપાર થયેલું તે તહીં થકી

પૃથ્વી કેરી રંગ-છાયે રંગાવાનું કબૂલ કરતું અહીં.

છે જે કાંઈ અહીં દૃશ્ય મોહિનીથી અને ચારુત્વથી ભર્યું

તે ત્યાં અમર નિર્દોષ રેખાઓ નિજ પામતું;

હ્યાં જે સુંદર છે તે ત્યાં દિવ્ય રૂપ બની જતું.

મર્ત્ય મન ન સ્વપ્નેયે જુએ જેને છે એવી મૂર્તિઓ તહીં :

પૃથ્વી પર ન સાદૃશ્ય મળે જેનાં છે એવાં ત્યાં ક્લેવરો

જે અંતર્દૃષ્ટિની દીપ્ત લીનતા મધ્યે સંચરે

ને કરે મુગ્ધ હૈયાને દેવતાઈ એમનાં પગલાં વડે,

મનાવી સ્વર્ગને લાવે નિવાસાર્થે એ અજાયબ લોકમાં.

આદર્શ દૃષ્ટિના એહ જાદૂઈ રાજ્યની મહીં

ભાવિનાં અદભુતો એનાં ઊંડાણોમાં ભમ્યા કરે;

જૂની નવી બધી ચીજો એ ગર્તોમાં ઘડાય છે;

જામે રંગોત્સવો શૃંગો પર સુંદરતાતણા.

આગલા ઓરડાઓમાં એના તેજોદીપ્ત એકાન્તતાતણા

જડ દ્રવ્ય અને આત્મા સચેત ઐક્યમાં મળે,

પ્રેમીઓ જેમ કો ગુપ્ત નિર્જન સ્થાનની મહીં :

દુર્ભાગી ન હજી એના ભાવોદ્રેક ભર્યા આશ્લેષની મહીં

નિજ સામર્થ્થ, માધુર્ય ને આનંદ એ સંયુક્ત બનાવતાં,

ને સંમિશ્ર થઇ ઊર્ધ્વ અને નિમ્ન જગને ઐક્ય અર્પતાં.

નિરાકાર અનંતેથી ઘૂસી આવેલ સાહસે

અચિત્ ના રાજયમાં જોરઝપાટાએ પ્રવેશતું,

આત્માનો કૂદકો એવું એહ દેહદિશામાં સ્પર્શતું ધરા.

પાર્થિવ રૂપરેખાનાં લક્ષણોમાં લપેટાયેલ ના હજુ,

પ્રતીતિ આપતું દિવ્ય રૂપ દ્વારા ગર્તને ઘોરતાતણા,

પરિવર્તન ને કાળ ઘસારો જે લગાડતો 

તેની સામે ટકે એવી લાયકાત ધરાવતું,

મૃત્યુ ને જન્મની કેડે રહે એવા

પહેલેથી જ પોતાના અમરત્વતણા આવરણે સજ્યું.

 ચૈત્યાત્માની પ્રસ્ફુરંતી પ્રભા અને

સંકેતોએ લદાયેલી શક્તિ કેરી સામગ્રી જડ દ્રવ્યની,

એ બન્નેના મિશ્રણે છે રચના એહની થઇ,

આપણા મનની આછી હવા માંહે

વૃથા એની કલ્પનાઓ કરાય છે,

છે એ એક

હવાઈ ભાસનો ઢાળો મન દ્વારા રચાયેલો,

પિંડો પાર્થિવ ના પામે એવા એને સ્પર્શાનુભવ થાય છે,

ને જે આ ચોકઠું સ્થૂલ તેનાથી એ વધારે સત્ય હોય છે.

મર્ત્યતાનો મટે વેશ, તે પછીથી વજને હળવું બની

આરોહી ઊર્ધ્વ જાય એ;

પામીને સૂક્ષ્મ સંસ્કાર સંજોગોમાં વધારે સૂક્ષ્મતા ભર્યા,

એ નાખે ખેરવી જૂની ભાતવાળાં

ગાઢ જ્યાદા છે એવાં અવગુંઠનો,

કરે પકડ નાબૂદ પૃથ્વી કેરી નિમ્ન આકર્ષણીતણી,

ઊંચકી જીવને જાય

એ એક લોકથી બીજા વધારે ઉચ્ચ લોકમાં

ને અંતે શિખરો માથે નગ્ન આકાશની મહીં

રહે છે એકલી બાકી આત્મા કેરી સાદી સહજ આત્મતા,

શાશ્વત બ્રહ્યસત્તાનો છે જે આધ પારદર્શક કંચુક.

કિંતુ પાછો મર્ત્ય બોજો લેવા એનું આવવાનું થતું ફરી

અને ભૂતળના ભારે કરવાના થાય અનુભવો ભર્યા,

ત્યારે એ સ્થૂલ વાઘાઓ ફરી પાછું નીચે આવી પહેરતું.

કેમ કે અણુએ પૂર્ણ શૂન્ય કેરી કલાકારીગરી વડે

ઘડાયું ભૂમિનું ગાઢું પડ તેની પહેલાં બહુ કાળથી

વસ્તુઓમાં છુપાયેલા આત્માની આસપાસમાં

છુપાવી રાખવા જાત વાણાયું' તું એક વિશદ ખોળિયું.

પ્રકાશમાન એ કોષોમાંહ્યથી છે રચાયાં સૂક્ષ્મ રાજ્ય સૌ.

આશ્ચર્યમય આ સૃષ્ટિ આપે એના વિભાસી વરદાનમાં

દૃષ્ટિ સાથે સુખ બાધા ન પામતું,

અભિવ્યક્તિ અને પૂર્ણ રૂપ કેરી માત્ર એ પરવા કરે;

પોતાનાં શિખરોએ એ ફૂટડી છે

તે છતાં છે નિમ્ન એની ભૂમિકાઓ ભયે ભરી;

પ્રભા ખેંચી જતી એની કિનારીએ પ્રકૃતિભ્રંશ થાય જ્યાં;

ગર્તોના ત્રાસને અર્પે છે એ સુન્દરતા, અને

દારુણ દેવતાઓને અર્પતો એ મનોમોહક આંખને

દૈતયને ને સર્પને એ સજે છે ચારુતા દઈ.

એની સમાધિ લાદે છે પૃથ્વી-માથે અચેતતા,

વણે એ આપણે માટે

કાળો ક્ષભ્ભો મૃત્યુ કેરો પોતે અમર છે છતાં,

આપણી મર્ત્યતાને એ સાધિકાર બનાવતી.

આ માધ્યમ કરે સેવા ચેતનાની મહત્તરા :

છૂપી સરમુખત્યારી એ મહાચેતનાતણી

છે તેનું એક પાત્ર એ,

દ્રવ્યનાં જગતો કેરી ભૂમિકા સૂક્ષ્મરૂપ એ,

એમનાં ક્ષર રૂપોમાં સ્થિત અક્ષ્રરરૂપ એ,

સર્જનાત્મક પોતાની સ્મૃતિ કેરા પુટોમહીં

સાચવી એહ રાખે છે વિનાશી વસ્તુઓ

વિનાશી વસ્તીઓ કેરાં અવિનાશી મૂળ આદર્શ રૂપને :

એનાં અધર સામર્થ્યો ઢળે ઢળે પ્રભ્રષ્ટ બળ આપણાં;

અજ્ઞાન આપણું તર્કબદ્ધ છે જે

તેને એનો વિચાર ઉપજાવતો;

આપણો દેહ આપે જે પરાવર્તિત ઉત્તરો

તેમાં તેનો સ્પર્શ જન્મદાતા છે તાત એમનો.

આપણો ગુપ્ત ઉચ્છવાસ અપ્રયુક્ત બળવત્તર શક્તિનો,

તત્કાલ આંતરા દૃષ્ટિ દેતો સૂર્ય છુપાયેલો,

સપ્તરંગી ને સમૃદ્ધ આપણાં ક્લ્પનોતણું

ઢાંકેલું મૂળ છે એને સૂચનાઓ સુહામણી,

સામાન્ય વસ્તુઓને યે

એ રૂપાંતર દેનારા રંગો કેરો સ્પર્શ એવો સમર્પતી

કે પૃથ્વીનો પંક સુધ્ધાં બની જતો

વ્યોમને વૈભવે પૂર્ણ ને ભાવોષ્મા વડે ભર્યો

ને ચૈત્યાત્માતણા ભ્રંશે મહિમા-જોત જાગતી.

છે એનું જ્ઞાન આરંભ આપણાં સ્ખલનોતણો,

એનું સૌન્દર્ય ધારે છે

અપરૂપ પંક કેરું અવગુંતઠન આપણું,

શુભ એનું ક્લાશિલ્પી

શરૂઆત કરી દેતું કથા કેરી આપણાં અશુભોતણી.

સર્જનાત્મક સત્યોનું સત્ય છે એહ ઊર્ધ્વમાં,

સૂરતાએ ભર્યાં સ્વપ્નોતણું છે વિશ્વ મધ્યમાં,

ને અરાજકતા નીચે લય પામી જનારી રૂપમાળની,

અચિત્ ની આપણી પાયા-ભોમે ઝંપાપાતે લુપ્ત થઇ જતી.

એના પતનમાંથી છે આપણા જડ દ્રવ્યની

જન્મી નક્કરતા નરી.

         નિમજ્જન થયું આમ પ્રભુનું રાત્રિ મધ્યમાં.

વસી છે દિવ્યતા છૂપી જેમનામાં એવા જીવોતણી અહીં

પૃથ્વી આ પતિતા ધાત્રી ઉપમાતા બનેલ છે.

જાગ્રત સત્ થયું એક અને અર્થહીન શૂન્ય મહીં વસ્યું,

વિશ્વવ્યાપી અવિદ્યાએ પ્રાણ ને ચિંતન પ્રતિ

મહાયાસ શરૂ કર્યો,

મનોરહિત નિદ્રાથી આવી ઊંચે ખેંચાઈ એક ચેતના.

એક અચેત સંકલ્પે હંકારાઈ રહેલું છે અહીં બધું.

પતિતા આમ નિશ્ચેષ્ટ, નાસીપાસ, ઘન ને જડતાભરી,

નિર્જીવા ઘોરતા ઘેને ઢળેલી ધરણી હતી,

વૈતરું કરતી ઊંઘે, બળાત્કારે સર્જના કરતી જતી,

આ સર્જનતણા કાર્યે એને પ્રેરી રહી હતી

સ્મૃતિ ઝંખા ભરી એક રહેલી અવચેતને,

એની જન્મતણી પૂર્વે

સુખ જે મૃત્યુ પામ્યું ' તું તેની બાકી રહેલી અવશેષમાં,

સંજ્ઞારહિત પોતાને હૈયે એક વિદેશી તાજુબી સમી.

આ કીચડે થવાનું છે આશ્રયસ્થાન, જે મહીં

ખીલી ઉઠે ગુલાબો ને રંગરંગ શતાવરી,

વધારે સુખિયા લોકો છે સ્વામીઓ જેહ સુંદરતાતણા

તેણે ઉદભવવાનું છે એવા અંધ ને અનિચ્છુ પદાર્થથી.

આ છે તે ભાવી જે એને વારસામાં મળેલ છે,

જાણે કે કો મરાયેલો દેવ આ સ્વર્ણ ન્યાસને

અંધ એકા શક્તિને ને બંદી આત્મા માટે મૂકી ગયેલ છે.

વિનાશી અંગ કો એક અમર્ત્ય દેવતાતણાં

લઇ ખોવાયેલ ખંડોથી પુનર્નિર્માણ રૂપનું

છે એણે સાધવું રહ્યું,

અન્યત્ર પૂર્ણ રૂપે છે એવા એક અધૂરા ખતપત્રથી

પુનઃશબ્દો ગોઠવીને પોતના દિવ્ય નામના

સંદેહાત્મક દાવાને સંસિદ્ધ કરવો રહ્યો.

એક અનન્ય પોતાના વારસામાં અવશિષ્ટ રહેલ જે

તે બધી વસ્તુઓને એ વિરૂપ નિજ ધૂળમાં

ઉપાડી લઇ જાય છે.

મહાકાય ઓજ એનું ક્ષુદ્ર રૂપો શું બંધાઈ રહેલ છે

ધીરી કામચલાઉ જે ગતિ એની શક્તિની થાય તે મહીં,

માત્ર તકલદી બુઠ્ઠાં ઓજારો જ એને વાપરવા મળ્યાં,

ને એણે એ કબૂલ્યું છે ગણી એને જરૂર સ્વ-સ્વભાવની,

ને ગંજાવર સોંપ્યું છે માનવીને

કાર્ય દેવો માટે યે જે અશક્ય છે.

મુશ્કેલીથી જીવતું જે મૃત્યુના ક્ષેત્રની મહીં

તે જીવન કરી દાવો ભાગ માગે પોતાનો અમૃતત્વનો;

અર્ધ સચેત ને જાડ્ય ભર્યો દેહ બની સાધન સેવતો

મનને એક છે જેણે ફરી પાછું જ્ઞાન મેળવવું રહ્યું

ગુમાવેલું, ગ્રસાયેલું હોઈ પાષાણ-ગ્રાહમાં

વિશ્વવ્યાપી અચિત્ તણા,

અને નિયમ કેરી આ અસંખ્યાત ગ્રંથિઓ ધારવા છતાં

બુદ્ધાત્માએ છે થવાનું ખડા રાજા બની પ્રકૃતિજાતનો.

       બલિષ્ઠતમ આત્મીય છે જે એક સગોત્રતા

તે નિમિત્ત છે આ સાહસ કાર્યમાં.

આ અપૂર્ણ જગે જે સૌ સાધવાને માટે સયત્ન આપણે

તે દૃષ્ટિ નાખતું આગે કે પછાડી કાળના ઓપ પારમાં,

સંપૂર્ણ સૃષ્ટિના દોષ વિનાના કૌશલે જહીં

ભાવનારૂપ પોતાનું શુદ્ધ છે ને

છે આદર્શ સ્થિર અભ્રષ્ટ રૂપમાં.

પસાર થઇ જાનારા આકારોમાં ગ્રહવો નિરપેક્ષને,

કાળ-નિર્મી વસ્તુઓમાં સ્પર્શ લ્હેવો અનંતનો,

સત્ય નિયમ આ છે હ્યાં સર્વ સંપૂર્ણતાતણો.

સ્વર્ગના ઉદ્દેશ કેરો ખંડ એક ઝલાય હ્યાં;

નહિ તો મહિમાવંતી જિંદગીની આશા કદીય આપણે

સેવવાને સમર્થ ના,

ના કદી પરમાનંદ અને દિવ્ય પ્રભાવ સંબંધી શકે.

મર્ત્યતાની અવસ્થાની ક્ષુદ્રતામાંય આપણી,

બંદીખાનામહીંયે આ આપણા બાહ્ય રૂપના,

શિરા ને શિરની સ્થૂલ દીવાલો મધ્યમાં થઇ

છે કાપીને કરાયેલો

સંચારમાર્ગ સંદીપ્ત અમોઘા અગ્નિજોતનો,

દબાણ કરતી એક વિભૂતિ ભવ્ય આવતી,

પાડી ભંગાણ કો એક શક્તિ ભીતર ઘૂસતી,

થોડા વખત માટે તો

જડ જંગી અંતરાય પૃથ્વી કેરો હઠી જતો,

અચિત્ મુદ્રા ઉઠાવાતી આપણી આંખડીથકી,

બનતા આપણે પાત્રો સર્જનાત્મક ઓજનાં.

અણધારી દિવ્યતાનો

સમુત્સાહ વ્યાપ્ત થાય આપણાં જીવનો મહીં,

ગૂઢ એક થતો સંક્ષોભ લાગતો,

અંગોમાં આપણાં હર્ષયુક્ત કંપ થતો ગાઢ વ્યથાતણો;

હૈયા સોંસરવું નૃત્ય કરે એક સ્વપ્ન સુંદરતાતણું,

વિચાર એક આવે છે સદાસ્થાયી મનમાંથી સમીપમાં,

જાગી અનંતતા કેરી નિદ્રામાંથી નંખાયેલાં અદૃશ્યથી

નિમ્નતામાં પૂર્વસૂચન આવતાં,

નિર્માણ ના કદી જેનું હજી સુધી

થયું'તું તે 'तत्' તણાં છે પ્રતીક જે.

થોડીક વારમાં કિન્તુ

જડ માટી કરે બંધ એને ઉત્તર આપવો,

પવિત્ર હર્ષ-ઉન્માદ ત્યાર બાદ ઢબી જતો,

ભાવાવેશ ભભૂકંતો અને જુવાળ શક્તિનો

આપણી પાસથી પાછા લઇ લેવાય છે અને

આશ્ચર્યચકિતા પૃથ્વી કરંતું કો રૂપ ટમકતું રહે

ને કલ્પના કરાયે કે છે એ પરમ ઉચ્ચ કૈં,

તે છતાંય અપેક્ષાઓ રખાઈ જેહની હતી

તેમાંનું બહુ થોડું જ રહે નામનિશાનમાં.

આંખો પૃથ્વીતણી અર્ધ જુએ, એની શક્તિઓ-અર્ધ સર્જતી;

સ્વર્ગ કેરી કલાની છે નકલો જ

વિરલાંમાં વિરલાં કાર્ય એહાનાં.

એનાં રૂપોમહીં  એક રોશની છે સોનેરી તરકીબની,

પ્રેરિત યુક્ત કેરું ને વિધિ કેરું સર્વથી શ્રેષ્ઠ કાર્ય એ,

પોતે નિવાસ છે જેનો તેને એનાં રૂપો ગોપિત રાખતાં,

અને શાશ્વતની દૃષ્ટે નિત્ય નિવસનાર જે

આકારો આપ-જન્મેલા, તેમની જે અગૃહિત ચમત્કૃતિ

તેની માત્ર કરતાં એ વિડંબના.

એક મુશ્કેલ ને અર્ધ-સિદ્ધ લોકમહીં અહીં

અચેત શક્તિઓનો છે ધીરો એક પરિશ્રમ,

અહીં માણસનું અજ્ઞ મન છે અનુમાનતું,

અચિત્ માટી થકી જન્મી પ્રતિભાની શક્તિ એના સ્વભાની.

પૃથ્વીના અનુકારોના અનુકારે રહી છે એહની કલા. 

કેમ કે યત્ન એ જયારે ધરાતીત વસ્તુઓ અર્થ આદરે

ત્યારે મજૂરનાં એનાં છેક રંભા ઓજારોના પ્રયોગથી

અને છેક અસંસ્કારી સામગ્રી કામમાં લઇ

હૈયાના રકતથી માંડ માંડ થાય સમર્થ એ

બાંધવા દિવ્યતા કેરા કલ્પ માટે ક્ષણભંગુર ધામ કો,

રચવા અજને કાજે સ્વક્લ્પેલી કાળમાં હ્યાં સરાઇ કો.

આપણા સત્ત્વમાં જાગે રોમહર્ષ

ઉચ્ચ ઉચ્ચ દૂરની સ્મૃતિઓ વડે,

વાંછે છે એ લાવવાને બેતારીખ તાત્પર્યો એમનાં અહીં,

આશ્ચર્યો નિત્યનાં કિન્તુ પાર પાર પ્રકાશતાં

એવાં છે દિવ્ય કે પૃથ્વી કેરી પ્રાકૃત યોજના

દ્વારા એ કરવાં પ્રાપ્ત આપણે માટે શક્ય ના.

નિરપેક્ષ વસે છે એ અજન્મા, અવિનાશ ને

નિષ્કલંક, બ્રહ્ય કેરી મૃત્યુમુક્ત હવા મહીં,

અમર્ત્ય ગતિનિર્મુક્ત કાળના એક લોકમાં

ચિદ્વ્યોમતણી ઊંડી અવિકાર સમાધિમાં.

જાતની હદ ઓળંગી ઊંચે જયારે હોઈએ આપણે ચડયા

ત્યારે માત્ર એક રેખા પરાત્પરસ્વરૂપની

આપણા માર્ગને મળે,

ને જે અકાળ ને સત્ય છે તે સાથે થાય સંયોગ આપણો;

આપણી પાસ એ લાવે શબ્દ અપરિહાર્યને,

લાવે દૈવી ક્રિયા, લાવે વિચારો જે કદીય મરતા નથી.

જ્યોતિ ને મહિમા કેરી ઊર્મિ એક વીંટી મસ્તિષ્કને વળે,

ક્ષણો કેરો વિલોપાતો લઇ માર્ગ નીચે મુસાફરી કરી

પ્રતિમાઓ શાશ્વતીની પાસ આવી પહોંચતી.

આવેલી મનની ભેટે, કે હૈયાના મહેમાન બનેલ એ

આપણી મર્ત્યતા કેરો અલ્પ કાળ પોતા કેરો બનાવતી,

કે વિરલ ને મોક્ષદાયી ઝાંખીમહીં કવચિત્

ઝલાતી આપણા દૃષ્ટિદર્શનાના નાજુક અનુમાનથી.

ઝબકો આ

જોકે કેવળ આરંભો ને શરૂઆતના માત્ર પ્રયત્ન છે,

છતાં તે આપણા જન્મ કેરા રહસ્યની પ્રતિ

અથવા આપણા ભાવી કેરા ગુપ્ત ચમત્કારતણી પ્રતિ

ચીંધતી આંગળી કરે.

છીએ ત્યાં આપણે જે ને અહીં પૃથ્વી પર થાશું ભવિષ્યમાં

તે સંપર્કમહીં એક

અને એક સમાહવાને પ્રતિબિંબન પામતું.

છે અત્યાર સુધી ક્ષેત્ર આપણું આ પૃથ્વી કેરી અપૂર્ણતા

ન દેખાડે સત્ય રૂપ આપણું આ સ્વભાવાદર્શક આપણો;

એ માહાત્મ્ય રહેલું છે પાછું ધારી રાખેલું તો ય અંતરે.

સંદેહ કરતું ભાવિ પૃથ્વી કેરું

છૂપો રાખી આપણો વારસો રહ્યું :

જ્યોતિ જે હાલ છે દૂર તે હ્યાંની વતની થશે,

જે આગંતુક છે ઓજ તે થવાનું સાથી સમર્થ આપણો;

અનિર્વાચ્ય કરી પ્રાપ્ત લેશે પ્રચ્છન્ન સૂરને,

દ્રવ્યના પડદા પાર અવિનાશી પ્રકાશશે,

મર્ત્ય આ દેહને જામો પ્રભુ કેરો બનાવશે.

મહિમા પરમાત્માનો આપણું છે મૂળ કાલવિહીન, ને

અનંત કાલમાં થાશે આપણો એ શિરોમુકુટ સિદ્ધિનો.

વિરાટ એક અજ્ઞાત આસપાસ અને ભીતર આપણી;

પરિત: વ્યાપ્ત છે સર્વ વસ્તુઓ એ 'एक एव'  ક્રિયાત્મકે :

સર્વ જીવનને સાંધે સૂક્ષ્મ એક કડી સંયોગકારિણી.

આમ છે સૃષ્ટિ સારી યે એક સળંગ સાંકળી :

બંધ પ્રબંધમાં ત્યકત એકાકી આપણે નથી

હંકારંતી અચિત્ શક્તિ અને એક અવર્ણ્ય કેવલાત્મ જે

તે બેની વચગાળમાં.

ચૈત્યાત્માના ઊર્ધ્વવર્તી ક્ષેત્રવિસ્તારની મહીં

આગે પ્રેરંત એડીના જેવું જીવન આપણું,

કરે છે આપણું સત્ત્વ દૃષ્ટિ એની દીવાલો પાર માનસી,

ને મહત્તર લોકોની સાથે સંબંધ બાંધતું;

આપણી છે તે થકી છે વધુ ઉજ્જવલ ભૂમિઓ

ને વધારે વિશાળા સ્વર્ગલોક છે.

એવા પ્રદેશ છે જેમાં પોતાનાં ગહનોમહીં

આત્મા મગ્ન બની રહે;

અમેય ને ક્રિયાશીલ પોતાના હાર્દની મહીં

નામરૂપ વિનાની ને ન જન્મેલી શક્તિઓ જે સ્વકીય  છે

તે અનિર્મી બૃહત્તામાં આવવાને પ્રકાશમાં

હોય પોકારતી એવું એને અંતર લાગતું :

અવિદ્યા ને મૃત્યુ પાર વાણીથી વર્ણવાય ના

એવી એની સદાજીવી સત્ય કેરી છે જેહ પ્રતિમૂર્ત્તિઓ

તે આત્મલીન આત્માની એક કક્ષામહીંથી બ્હાર ડોક્તી :

સ્વસાક્ષી-દૃષ્ટિની સામે જાણે આત્મા રજુ કરે

પ્રતિબિંબિત પોતાની જાતને, કર્મને તથા

અકાલ નિજ હૈયાની શક્તિને ને ઉદ્રેકગત ભાવને,

અરૂપબદ્ધ પોતાના મહામોદે લીધેલાં પ્રતિરૂપને,

અરૂપબદ્ધ પોતાના મહામોદે લીધેલાં પ્રતિરૂપને,

અસંખ્યગુણ પોતના ઓજનાં ભવ્યરૂપને.

આપણા ચૈત્ય આત્માઓ કેરું ગૂઢ દ્રવ્ય આવે તહીં થકી,

ને પ્રવેશે ચમત્કારે જન્મ કેરા આપણી પ્રકૃતિતણા,

અચ્યુત ઉચ્ચતા છે ત્યાં આપણે જે છીએ તેહ સમસ્તની,

ને આશા આપણી જેહ થવાની તે સમસ્તનો

ઉત્સ પ્રાચીન છે તહીં.

ઊંચીનીચી પાયરીએ પ્રત્યેક ભૂમિકા પરે

અનુકત સત્યતાઓની દિક્ષાધારિ શક્તિ સ્વપ્ન નિષેવતી,

નિજ સ્વાભાવિકી રીતે ને સજીવ ભાષામાં અવતારવા

અને ભાગ જિંદગીનો બનાવવા,

અજન્માની પૂર્ણતાની વિશેષતા,

સર્વજ્ઞ જ્યોતિમાં પ્રાપ્ત થયેલું કોક દર્શન,

યશોગાનતણો સૂર મૃત્યુમુક્ત, તેનો કો દૂરનો ધ્વનિ,

સર્વસર્જક આનંદ કેરું કોક પ્રહર્ષણ,

અવર્ણનીય સૌન્દર્ય કેરું કોક રૂપ ને કોક યોજના.

એ સ્વતંત્ર પ્રદેશોની છે વધારે સમીપમાં

જગતો ઉત્તરો દેતાં સત્યને જે શીઘ્ર ને ખાતરી ભર્યા,

ને જયાં આત્મા નથી બાધા પામતો ખોળિયાતણી,

તીવ્ર ભેદ ગ્રહી ના જયાં વિદીર્ણ હૃદયો કરે,

આહૂલાદ સાથ સૌન્દર્ય નિવાસી જે પ્રદેશનાં, 

પ્રેમ-માધુર્ય એ બે છે ધર્મ જયાં જિંદગીતણો.

વધુ સંસ્કાર પામેલું દ્રવ્ય બીબે વધારે સૂક્ષ્મતા ભર્યા

પૃથ્વી જેનાં સ્વપ્ન માત્ર

સેવતી તે દિવ્યતાને મૂર્ત્તિમંત બનાવતું,

પકડી પાડવા પાય ધાવમાન પ્રમોદના

બળ એનું સમર્થ છે;

કાળે સ્થાયી રચેલી જે બાધાઓ તે કૂદકાએ વટાવતું,

અંત:સ્ફુરણથી યુક્ત ત્વરિતાશ્લેષની જાળ છલંગતું,

આપણી કામના કેરું ભાગતું સુખ એ ગ્રહે.

વિશાળતર ઉચ્છવાસે સ્વભાવ ઊંચકાયલો

સર્વને ઘાટ દેનારા અગ્નિના કાર્યની પ્રતિ

મૃદુતા ધારનારો ને નિષ્ક્રિયત્વ બતાવતો,

જવાબ વળતો દેતો આકસ્મિક સ્પર્શને દેવતાતણા :

પ્રત્યુત્તર પ્રદાને જે જડતા આપણી મહીં

તેનાથી મુક્ત એ રહી

સાંભળે છે શબ્દ જેને બ્હેરાં હૈયા આપણાં સાંભળે નહીં,

અમર્ત્ય આંખડીઓની દૃષ્ટિને અપનાવતો,

રેખા ને રંગને રસ્તે કરીને એ મુસાફરી

સૌંદર્યાત્માતણે ધામે પીછો એનો લઇ જતો.

સર્વ-આશ્ચર્યમયની સમીપે આ પ્રમાણે આપણે જતા,

નિશાની ને ભોમિયાને સ્થાને સૌ વસ્તુઓ મહીં

જે એનો હર્ષ છે તેના અનુયાયી બની જઈ;

સૌન્દર્ય પગલું એનું બતાવે છે એના ગમનમાર્ગને,

પ્રેમ છે મર્ત્ય હૈયાંમાં લય એના હૈયાની ધબકોતણો,

સુખ એના સમારાધ્ય મુખે સ્મિત વિરાજતું.

અધ્યાત્મ-વ્યક્તિઓ કેરો વ્યવહાર પરસ્પર,

નિસર્ગપ્રતિભા અંતર્યામી સર્જક દેવની

ગાઢ સંબંધથી યુક્ત કરી દે સર્વ સૃષ્ટિને :

સૌન્દર્યાનુભવો દેતા ચતુર્થ પરિણામમાં

આપણા આત્મમાં સર્વ અને આત્મા આપણો સર્વમાં રહે,

તે બ્રહ્યાંડ-બૃહત્તા શું સંયોજે છે ફરીથી ચૈત્ય આપણા.

પ્રદીપ્ત કરતો હર્ષ દ્રષ્ટાનો ને દૃષ્ટનો યોગ સાધતો;

શિલ્પી ને શિલ્પ પામીને અંતરે એકરૂપતા

ચમત્કારી સ્પંદને ને ભાવોદ્રેકે એમના ગાઢ ઐક્યના

કરે છે સિદ્ધ પૂર્ણતા.

જે સર્વ આપણે ભેગા કરેલા ટુકડા લઇ

તેમને ગોઠવી ધીરે રૂપબદ્ધ બનાવતા

કે ભૂલો કરતા લાંબા શ્રમથી વિકસાવતા

તે સદાના હકે સ્વીય છે સ્વયંજાત તે સ્થળે.

આપણામાંય ઉદ્દીપ્ત અંતર્જ્ઞાની અગ્નિદેવ થઇ શકે;

જ્યોતિ એક મુખત્યાર, ગડીબંધ આપણાં હૃદયોમહીં

રહી છે ગૂંચળું વળી,

છે સ્વર્ગીય સ્તરો મધ્યે ગૃહ એનું નિવાસનું;

નીચે ઉતરતાં લાવી શકે છે એ સ્વર્ગો ઉપરનાં અહીં.

જળે કિન્તુ જવલ્લે એ જવાળા ને તે પણ દીર્ધ જળે નહીં,

ને દિવ્યતર શૃંગોથી જે આનંદ આવાહી એહ લાવતી

તે સંસ્મરણ આણે છે સુભવ્ય સ્વલ્પ જીવતાં

ને ઉચ્ચ દીપ્ત ઝાંખીઓ વ્યાખ્યાપક વિચારની,

ના કિન્તુ દૃષ્ટિ નિ:શેષા ને સંપૂર્ણ મહામુદા.

આડ એક રખાઈ છે, હજી કૈંક છે રખાયેલ પૂંઠળે,

કે રખે આપણા આત્મા બની સુન્દરતાતણા

અને આનંદના બંદી ભૂલી જાય

પરમોચ્ચતણે માટે અભીપ્સાનું નિષેવન.

આપણી ભૂમિની પૂઠે આવેલી એ રૂપાળી સૂક્ષ્મ ભૂમિમાં

રૂપ છે સર્વ કાંઈ ને છે રાજાઓ દેવો પાર્થિવ લોકના.

પ્રેરક જ્યોતિની લીલા થાય છે ત્યાં સીમાઓમાં સુહામણી;

આવે નિસર્ગની મ્હેરે દોષમુક્ત મનોજ્ઞતા :

સ્વાતંત્ર પૂર્ણતાની ત્યાં બની બાંયધરી રહે : 

જોકે ત્યાં સાવ સંપૂર્ણ પ્રતિમૂર્તિ નથી અને

નથી સંમુર્ત્ત શબ્દેય, ને ન શુદ્ધ મહામુદા,

છતાં ત્યાં સૌ ચમત્કાર સમપ્રમાણ જાદુનો,

ને માયા-મોહિની એક રેખાની ને વિધિની પૂર્ણતાતણી.

છે ત્યાં સૌ સ્વાત્મસંતુષ્ટ, સંતુષ્ટ અખિલાત્મમાં,

મર્યાદા ત્યાં રચે એક સમૃદ્ધ પરિપૂર્ણતા,

સાવ સ્વલ્પેય આશ્ચર્ય છે ત્યાં મોટા પ્રમાણમાં

નાના શા સ્થાનમાં મુક્ત મચે હર્ષોન્માદ સંકુલતા ભર્યો :

પ્રત્યેક લયની છે ત્યાં સગાઈ આસપાસ શું,

પ્રત્યેક રેખ ત્યાં પૂર્ણ અનિવાર્ય પ્રકારની,

પ્રત્યેક વસ્તુ ત્યાં ખામી વિનાની છે ઘડાયલી

નિજ મોહકતા માટે ને લેવા ઉપયોગમાં.

સર્વ છે ત્યાં નિજાનંદે મુગ્ધતાભાવ ધારતું.

પોતાની પૂર્ણતા પ્રત્યે નિ:સંદેહ સૌ ત્યાં સાબૂત જીવતું,

સ્વર્ગે સંતુષ્ઠ ને સ્વાત્મસુખિયા ભયમુક્તિમાં;

હયાતીથી જ રાજી એ, એને બીજા કશાનીય જરૂર ના.

મોઘ પ્રયત્નથી ભગ્ન હૈયું કો ન હતું તહીં:

હતું અગ્નિપરીક્ષા ને કસોટીથી વિમુક્ત એ,

પ્રતિરોધ અને પીડા વિનાનું જગ એ હતું,

ભય કે શોકની એને માટે સંભાવના ન 'તી.

ત્રુટિ કે હારનો એને અનુગ્રહ મળ્યો ન ' તો,

અવકાશ ન' તો એને દોષનો ને

ન ' તી શક્તિ મોઘ નીવડવાતણી

મૂક કલ્પતણાં એનાં રૂપાવિષ્કરણો નવાં,

ને ચમત્કારિતા એના છંદોલય ધરાવતા

વિચારોની અને એ જે કરે તે સર્વ કર્મની,

દૃઢ ને વર્તુલાકાર જીવનોનું

સ્પષ્ટ સ્પષ્ટ શિલ્પકૌશલ એહનું,

રૂપાળી વસતી એની નીર્જીવાકાર લોકની,

મહિમા આપણી જેમ શ્વસનારાં શરીરનો,

એકી સાથે આ બધું એ રાશીભૂત કો નિજાનંદ માંહ્યથી

પ્રકાશે આણતું હતું.

રાજા અશ્વપતિ એક

દિવ્ય તો યે સજાતીય જગની મધ્ય સંચર્યો,

આશ્ચર્ય ઉપજાવંતાં રૂપો ત્યાંના વખાણતો,

રૂપો જે આપણાં હ્યાંનાં રૂપોને મળતાં છતાં

કો દેવનાં ખિલોણાંના જેવાં પૂર્ણ હતાં સૌન્દર્યથી ભર્યાં,

ને સ્વરૂપે મર્ત્યતાના હતાં મૃત્યુવિમુક્ત જે.

સાંકડી ને અન્યવર્જી પોતાના મૂળ રૂપની

નિરપેક્ષ દશામહીં

સાન્તનાં પાયરીવાળાં આધિપત્યો રાજે છે રાજ-આસને;

શું આવ્યું હોત અસ્તિત્વે તેનાં સ્વપ્ન એ કદી સેવતું નથી,

સીમાઓમાં જ જીવી આ શકે છે નિરપેક્ષતા.

નિજાયોજનની સાથે બદ્ધ ઉત્કૃષ્ટતામહીં

હતું સમાપ્ત સૌ જેમાં, ન ચોડાઈ બાકી જેમાં રહી હતી,

અવકાશ હતો ના જ્યાં છાયાઓને માટે અપરિમેયની,

ગણનાતીતની જેમાં તાજુબીને માટે સ્થાન હતું નહીં,

તેમાં બંદી બની સ્વીય સૌન્દર્ય-સંમુદાતણું

જાદૂઈ વર્તુલે કાર્ય કરતું' તું મંત્રમુગ્ધ મહૌજ એ.

પોતાના માળખા પૂઠે

આત્મા પાછો હઠી ઊભો રહેતો 'તો વિલુપ્ત શો.

અંત્ય નિશ્ચિતતા કાજ નિજ ઉજ્જવલ રેખાની

પ્રશંસા પામતું નીલ દિશાચક્ર

સીમાબદ્ધ ચૈત્યને કરતું હતું;

ધુમંત આનુકૂલ્યોમાં વિચાર સરતો હતો,

બાહ્ય આદર્શનાં પાણી છીછરાં, એ ક્ષેત્ર તરણનું હતું:

મર્યાદાઓ મહીં સ્વીય વિલંબાતી હતી સંતુષ્ટ જિંદગી

શરીરની ક્રિયાઓનો અલ્પ આનંદ મેળવી.

સોંપાયેલી શક્તિ રૂપે બદ્ધ એક કોણાવસ્થિત ચિત્તને

સલામતી ભરી સ્વીય સ્થાનની સંકડાશની

સાથે સંસક્ત એ રહી,

નિજ નાનકડાં કાર્ય કરતી ને ક્રીડતી નીંદરી જતી,

ને ના કરાયલા બીજા

વધુ મોટા કાર્ય કેરો વિચાર કરતી નહીં.

ભૂલી ગયેલ પોતાની ચંડોચ્ચંડ કામનાઓ વિરાટ એ,

ભૂલી ગયેલ શૃંગો જે પર પોતે ચઢી હતી,

ઘરેડે એક તેજસ્વી સ્થિર એનું ચાલવાનું થયું હતું.

આરામ સેવતા એક આત્માની એ કાયા કોડામણી હતી,

સૂર્યે ના' તા મંજુ કુંજોમહીં એ હાસ્ય વેરતી,

શિશુ શી ઝૂલતી' તી એ સુખના સ્વર્ણ-પારણે.

એના માયામુગ્ધ ધામે આકાશોનો સાદ ના પ્હોંચતો હતો,

એની પાસે ન'તી પાંખો

વિશાળા ને ભયે પૂર્ણ વિસ્તારો માંહ્ય ઊડવા,

હતું જોખમ ના, એકે એની સામે વ્યોમ કે ઘોર ગર્તનું,

જાણતી એ ન' તી કોઈ દૂર-દૃશ્યો કે સ્વપ્નો ઓજસે ભર્યા,

પોતાનાં લુપ્ત આનંત્યો અર્થે એ ઝૂરતી ન'તી.

ચિત્ર સર્વાંગસંપૂર્ણ સર્વાંગપૂર્ણ ચોકઠે,

પરીઓની મનોહારી રમ્યતાએ

રોકી રાખ્યો ન સંકલ્પ રાજા અશ્વપતિતણો :

માત્ર ક્ષણિક એણે ત્યાં આપ્યો એને છુટકારો ગમી જતો;

લગીરેક મહાસૌખ્યે ઘડી એણે ગાળી લાપરવાઈની.

જાય છે આપણો આત્મા થાકી સત્ત્વતણા બાહ્ય સ્તરો થકી,

રૂપના ભભકા કેરી પાર એહ પહોંચતો;

એ ગુપ્ત શક્તિઓ પ્રત્યે વળે ઊંડી અવસ્થાઓ ગવેષતો.

તેથી રાજા હવે દૂરે કરે દૃષ્ટિ જ્યોતિ અર્થે મહત્તરા.

શૃંગારોહી આત્મ એનો પૃષ્ઠભાગે તજી દઈ

કાળન ગૃહ કેરું આ પ્રભાએ પૂર્ણ પ્રાંગણ,

ભૌતિક સ્વર્ગ સોહંતું છોડી એ બ્હાર નીકળ્યો.

વિશાળતર આકારો હતું એનું ભાવિનિર્માણ પારમાં.

બીજો સર્ગ સમાપ્ત