સાવિત્રી

હૈયે અરણ્યના આવ્યા નાના આશ્રમની મહીં,

સુર્યપ્રકાશમાં, ચંદ્રપ્રભા ને અંધકારમાં

રોજની  જેમ રોજિંદું માનવોનું હતું જીવન ચાલતું,

બદલાતો નહીં એવા એના નિત્યતણે ક્રમે,

બ્હારનાં અલ્પ કાર્યોની એની એ જ ઘરેડમાં,

તપસ્વી મુનિઓ કેરી સુખે સભર શાંતિમાં.

ભૂમિના દૃશ્યનું જૂનું સૌન્દર્ય સ્મિત સારતું;

માયાળુ સહુની પ્રત્યે રહેતી 'તી સાવિત્રી પણ પૂર્વવત્ .

પુરાણી માત છાતીએ લગાડેલું રાખતી નિજ બાળને,

આશ્લેષમાં લઈ લેતા સ્વહસ્તોથી ગાઢ દબાવતી,

જાણે કે નિત્ય એની એ રહેનારી વસુંધરા

નિત્ય માટે નિજાશ્લેષે સાચવી શક્તિ હતી

પ્રાણવાન જીવને ને શરીરને,

જાણે કે મૃત્યુ ના, અંત ના, ને ના પરિવર્તને.

ટેવાયેલા બાહ્ય ચિહ્નોતણો અર્થ ઘટાવવા

નવું કશું ન એનામાં કોઈએ અવલોક્યું,

કર્યું એની અવસ્થાનું કોઈએ અનુમાન ના;

તે વ્યક્તિ એક જોતાં 'તા હતી માટે પ્રભુની જ્યાં અનંતતા,

હતો નિઃસ્પંદ આત્મા જ્યાં, અને જંગી હતી જ્યાં શૂન્યરૂપતા.

સૌને માટે હતી એની એ જ એ તો સાવિત્રી પૂર્ણતા ભરી:

માહાત્મ્ય એક, માધુર્ય એક ને જ્યોતિ એક એ

પોતામાંથી રેલતી 'તી પોતા કેરા નાના જગની પરે.

અભ્યસ્ત મુખ સર્વેને એનું એ જ જિંદગી બતલાવતી,

બદલાયા વિના જૂની ઘરેડે સૌ કૃત્યો એનાં થતાં હતાં,

જે શબ્દો બોલવાને એ ટેવાઈ 'તી તે જ એ બોલતી હતી,

ને હમેશાં કરી 'તી જે વસ્તુઓ તે એ કર્યા કરતી હતી.

ધરાના અવિકારી મોં પ્રત્યે એની આંખો બ્હાર વિલોક્તી,

જૂની રીતે ચાલતું સૌ મૂક ચૈત્યની આસપાસમાં,

હતી અંતરમાંહેથી રિક્ત એક ચેતના અવલોકતી,

એનામાંથી બધું ખાલી થયું 'તું ત્યાં

હતી માત્ર શુદ્ધ કેવળ સત્યતા.

શબ્દ ને કર્મની પૂઠે એકે સંકલ્પ ના હતો,

વાણીને દોરવા માટે એને માથે રચાતો ન વિચાર કો:

એનામાં રિક્તતા એક વ્યક્તિભાવવિવર્જિતા

બોલતીચાલતી હતી,

ન લ્હેવાતું, ન દેખાતું, જાણવામાં ન આવતું

કૈંક કદાચ કાર્યાર્થે ભાવી કેરા

એના દેહતણી સંભાળ રાખતું,

કે એનામાં પ્રવર્તંતી હતી પ્રકૃતિ પૂર્વના

નિજ શકિતપ્રવાહમાં.

કદાચ ધરતી 'તી એ અદભુતાકાર શૂન્યતા

પોતાને હૃદયે જેને બનાવી 'તી સચેતના;

આપણા ચૈત્ય જીવોનું છે એ મૂળ,

ઉત્સ ને સરવાળો છે ઘટનાઓતણો વિશાળ વિશ્વની,

છે ગર્ભાશય ને ઘોર વિચારની,

મીડું છે પ્રભુનું, આત્મસત્-તા કેરી સમગ્રતા

છે એ શૂન્યાકાર વર્તુલની મહીં.

લેતી એહ હતી એની વાણીને ઉપયોગમાં

અને એનાં કાર્ય દ્વારા કાર્ય એ કરતી હતી,

હતી સૌન્દર્ય એ એનાં અંગોમાં ને પ્રાણ ઉચ્છવાસનો હતી;

આદિ ગુહ્યે હતું ધાર્યું મુખ માનવ એહનું.

આમ અંતરમાં લોપ પામી 'તી એ પૃથગ્-ભાવી સ્વરૂપમાં;

પ્રભુની રાત્રિમાં મર્ત્ય 'હું' એનું 'તું મરી ગયું.

બાકી દેહ રહ્યો 'તો જે કોટલુ 'હું' તણું હતો,

સંસારસિંધુના સ્રોત્ર અને ફેન વચમાં તરતો જતો,

સ્વપ્ન-સિન્ધુ નિરીક્ષાતો ગતિહીન ઇન્દ્રિયજન્યજ્ઞાનથી

અસત્ય સત્યના એક રૂપમાં.

અવ્યકિતભાવિની પૂર્વદૃષ્ટિ જોઈ કયારની શકતી હતી

વ્યકિતસ્વરૂપતા મૃત્યુ પામતી ને વિશ્વ વિરામ પામતું,

વિચારરહિતા બ્રહ્યજ્ઞાનની એ દશા હતી

જેમાં હાલેય ને પ્રાયઃ સમાપિત જ લાગતું,

અનિવાર્ય જ લાગતું;

આ બે જતાં બની મિથ્થા ગયું 'તું પર પારનું,

પવિત્રાત્મા પિતા-પુત્ર વિનાનો સંભાવ્યો હતો,

કે એકવાર આવેલું હતું જે અસ્તિની મહીં

તેના આધારરૂપ, सत्,

સંકલ્પ ના કદી જેણે કર્યો 'તો આ વિશ્વ વંઢારવાતણો

તેને ઐકાંતિકાવસ્થા નિજ મૂળ પુનઃ પ્રાપ્ત થઈ હતી

ને તે શાંત, નિરાવેગ, એકલું ને અગોચર

મૌનમાત્ર બન્યું હતું.

છતાં ગહન આ નાશમહીં ન 'તું નિર્વાણમાં શમ્યું;

આત્મસત્-તા શૂન્ય પ્રત્યે પ્રયાણ કરતી ન 'તી.

રહસ્યમયતા કોઈ હતી એક સર્વથીય બઢી જતી,

ને સત્યવાનની સાથે એકલી એ જે સમે બેસતી હતી

ઘનિષ્ઠ ગહના રાત્રી કેરી નીરવતામહીં,

મન નિશ્ચલ રાખીને પોતાનું સત્યવાનના

શોધનારા ને પ્રયાસ કરનારા મનના સાથની મહીં,

ત્યારે તે વળતી સત્ય કેરા ઢાંકયા નિઃશબ્દ મુખની પ્રતિ

જે હતું છન્ન હૈયાનાં મૂક એકાંતની મહીં,

કે વિચારે સમારૂઢ છેલ્લા શિખર પાર જે

વાટ જોઈ રહ્યું હતું,

આ દૃશ્ય આપ, જે જોઈ રહ્યું છે મથતું જગત્ ,

આપણી ખોજને પ્રેરી રહેલું જે

પામવાની પોતે ન પરવા કરે;

આવ્યો ઉત્તર એ દૂર કેરા વિરાટમાંહ્યથી.

કૈંક અજ્ઞાત, અપ્રાપ્ત, તર્કાતીત નિગૂઢ કૈં

હતું પાઠવતું નીચે સંદેશાઓ અશરીરી સ્વજ્યોતિના,

વીજના ઝબકારાઓ નાખતું 'તું

આપણો જે નથી એવા વિચારના,

ને સાવિત્રીતણા ચેષ્ટાહીન નીરવ ચિત્તને

કરી પાર જતું હતું:

જવાબદાર ના એવા પ્રભાવે સ્વપ્રભુત્વના

આકાર દીપ્તિઓને એ દેવા માટે વાણીને ગ્રહતું હતું,

શબ્દમાં પ્રાજ્ઞતા કેરા હૈયાને ધબકાવતું

ને મર્ત્ય અધરોસ્ઠોથી અમર્ત્ય વસ્તુઓને વાચ આપતું.

જે જયારે સુણતી'તી એ મુનિઓને અરણ્યના

ત્યારે પ્રશ્નોત્તરી વેળા મનુષ્યોને અશકય જે

તેવા અદભુત ને ઉચ્ચ આવિષ્કારો

સાવિત્રીની પાસથી આવતા હતા,

ગુપ્ત ને દૂરનું કૈંક અને કોક સ્વ ગૂઢ ઉપયોગને

માટે પકડમાં લેતું હતું એના શરીરને, 

અવર્ણનીય સત્યોને માર્ગ દેવા

મુખ એનું લેવાતું હાથમાં હતું,

ચિંત્યું જાય નહીં એવું જ્ઞાન ઉદગાર પામતું.

નવા જ્ઞાનોદયે આશ્ચર્ય પામતા

અને આક્રાન્ત રેખાએ જ્યોતિની કેવલાત્મની

મુનિઓ વિસ્મયાવિષ્ટ થતા એથી, કેમ કે લાગતું હતું

કે પોતે દૂરથી કોક વાર જેની ઝાંખી કેવલ પામતા

તેનું એને થઈ જ્ઞાન ગયું હતું.

આ વિચારો ન 'તા રૂપ લેતા એના મસ્તિષ્કે ઘ્યાન આપતા,

ખાલી હૈયું હતું એનું તંત્રીરહિત બીન શું;

આવેગ વણનો દેહ દાવો ન્હોતો કરતો નિજ સૂરનો,

પસાર કિંતુ થાવા એ દેતો 'તો નિજમાં થઈ

દીપ્તિમંત મહત્ત્વને.

શકિત એક દ્વિકા આત્માતણા ગૂઢ ધ્રુવો પરે

હજીએ કરતી કાર્ય, ને અનામી અને અદૃશ્ય એ હતી :

દિવ્ય રક્તત્વ સાવિત્રી કેરું શસ્ર બનેલું તેમનું હતું.

અચિત્ પ્રકૃતિ પોતાના બનાવેલા

વિશ્વ સાથે વ્હેવાર કરતી હતી,

અને હજીય લેતી 'તી દેહ કેરાં સાધનો ઉપયોગમાં,

જે સચેતનતાયુક્ત શૂન્ય પોતે બની હતી

તેની મધ્ય થઈ સરકતી હતી;

મનુષ્યોના વિચારોને સ્પર્શવાને અતિચેતન ગુહ્યતા

એ શૂન્યતાતણા દ્વારા નિજ શબ્દ આદિષ્ટ કરતી હતી.

અપૌરુષેય આ વાણી પરમા તો વિરલા હજુયે હતી.

પરંતુ અવ જે મધ્યે મન એનું

શાંતભાવી અને રિક્ત વિધમાન રહ્યું હતું

તે નિશ્ચલ અને વ્યાપ્ત અધ્યાત્મ અવકાશમાં

વૈશ્વ વિશાલતાઓની મધ્યેથી કો યાત્રી પ્રવેશ પામિયો:

બ્હારના સ્વરથી સજ્જ થઈ એક આવ્યો વિચાર ભીતરે.

સાક્ષી મનતણો એણે બોલાવ્યો ના,

ચૂપાચૂપ ઝીલનારા હૈયા સાથે એણે વાત કરી નહીં;

આવ્યો સીધો એ વિશુદ્ધ જ્ઞાનના ધામની કને,

જે એકમાત્ર ચૈતન્યતણું કેન્દ્ર હતું હવે,

જો કેન્દ્ર એ કહેવાય જ્યાં બધુંયે અંતરાલ જ લાગતું;

ન હવે બંધ દીવાલો ને દ્વારોએ શરીરનાં

સત્ત્વ એનું હતું જેહ વૃત્ત પરિધિરિક્ત, તે

વિશ્વની સર્વ સીમાઓ વટાવીને

ક્યારનું હવે પાર ગયું હતું

ને હજીયે વધારે ને વધારે એ વ્યાપતું 'તું અનંતમાં.

હતું આ સત્ત્વ પોતે જ સીમાઓથી મુક્ત પોતાતણું જગત્ ,

જગત્ જેને ન 'તું રૂપ, ન વૈશિષ્ટય, કે હતી ઘટના ન જ્યાં,

ન 'તી કો ભૂમિકા, ન્હોતી ભીંત, ન્હોંતું છાપરુંય વિચારનું,

છતાં જે જાતને જોતું અને જોતું આસપાસતણું બધું

અચલા ને અમર્યાદા એક નીરવતામહીં.

વ્યક્તિ એકે હતી ના ત્યાં, મન કેન્દ્રિત ના હતું,

લાગણીનું ન 'તું સ્થાન બનાવોની થતી જે પર તાડના,

પ્રતિકાર્યતણું તાણ આણતા ને તેને આકાર આપતા

પદાર્થો પણ ના હતા.

આ આંતર જગે કોઈ હતી ના ગતિશીલતા,

હતું સમસ્ત નિઃસ્પંદ, એકસમ અનંતતા.

અદૃષ્ટ ને અવિજ્ઞાત સાવિત્રીમાં વાટ જોઈ રહ્યો હતો.

અત્યારે કિંતુ બેઠી એ હતી સૂતા સત્યવાન સમીપમાં,

અંતરે જાગ્રતા, એની આસપાસ બેશુમાર હતી નિશા

અજ્ઞેયની બૃહત્તા મધ્ય ઘેરતી.

એના હૃદયમાંથી જ સ્વરે એક બોલવાનું શરૂ કર્યું,

સ્વર એનો પોતાનો એ હતો નહીં,

છતાં વશ કર્યાં એણે ચિંતનાને અને ઇન્દ્રિગ્રામને.

બોલતો એ હતો ત્યારે સાવિત્રીનું

અંતર્-બાહ્ય બદલાતું ગયું બધું;

વિદ્યમાન હતું સર્વ, સઘળું જીવતું હતું;

બધુંયે એક છે એવી એને સંવેદના થઈ;

અસદરૂપ જગત્ કેરું અસ્તિત્વ ઓસરી ગયું :

મનથી વિરચાયેલું વિશ્વ નામે ન 'તું હવે,

બનાવટ અને સંજ્ઞાતણા દોષ કેરો આરોપ પામતું;

આત્મા એક, જીવ એક જોતો 'તો સૃષ્ટ વસ્તુઓ,

ને અસંખ્યાત રૂપોમાં પોતાને ઢાળતો હતો

ને પોતે જે હતો જોતો ને પોતે જે બનાવતો

તે-સ્વરૂપ સ્વયં હતો,

પ્રમાણ સઘળું હાવે બન્યું એક આશ્ચર્યાત્મક સત્યનું,

સત્ય એવું હતું કે જ્યાં સ્થાન ઇન્કારને ન 'તું,

હતું એ એક સત્-તા ને હતું જીવંત ચેતના,

સાવ સંપૂર્ણ સત્યતા.

અવાસ્તવિક ત્યાં સ્થાન મેળવી શકતું ન 'તું,

 અવાસ્તવિકતા કેરો ભાવ હણાયલો હતો :

સચેત ત્યાં હતું સર્વ ને બનેલું અનંતનું,

હતું સંપન્ન ત્યાં સર્વ તત્ત્વે શાશ્વતતાતણા.

તે છતાંયે હતું એનું એ જ અપાઠગમ્ય આ;

સ્વપ્નની જેમ એ વિશ્વ નિજમાંથી કાઢતું લાગતું હતું,

જે આદિ શૂન્યમાં નિત્ય માટે લુપ્ત થઈ જતું.

આ પરંતુ ન 'તું એકે સર્વવ્યાપી બિન્દુ અસ્પષ્ટતા ભર્યું,

કે અસત્ય અભાવે કો મીડું બૃહત્પ્રમાણનું.

એનું એ જ હતું એ, ના હવે કિંતુ જરાયે દૂર લાગતું

સજીવાશ્લેષને માટે પુનઃપ્રાપ્ત એના ચૈત્યસ્વરૂપના.

આત્મા એનો હતું એ ને હતું આત્મા સમસ્તનો,

અસ્તિવંતી વસ્તુઓની હતું વાસ્તવ સત્યતા,

જે સર્વ જીવતું 'તું ને હતું સંવેદતું ને દેખતું હતું

તેની એ ચેતના હતું:

હતું અકાળતા એહ અને કાળેય એ હતું,

હતું અરૂપતાની ને રૂપની એ મહામુદા.

હતું એ પ્રેમસર્વસ્વ અને એક પ્રેમીના બાહુઓ હતું,

સર્વદર્શી મને એક દૃષ્ટિ-વિચાર એ હતું,

પ્રભુનાં શિખરોએ એ હતું આનંદ આત્મનો.

સાવિત્રી કાળની પાર સંચારી ને પ્રવેશી શાશ્વતીમહીં,

અવકાશતણીબ્હાર સરકીને બની અનંતરૂપ એ;

આરોહીને ગયો એન આત્મા પ્રાપ્ત ન એવાં શિખરો પરે,

અને ન પરમાત્મામાં અંત એને નિજ યાત્રાતણો મળ્યો.

નિમજ્જન કર્યું એણે અગાધ ગહનોમહીં,

ને એને હાથ આવ્યો અંત મૌન રહસ્યમયતાતણો

જે એક એકલે હૈયે ધારતી 'તી ચરાચર સમસ્તને,

છતાંયે સૃષ્ટિના સ્વર સમૂહોને આશ્રય આપતી.

એ વિરાટ હતી સર્વ અને એમ હતી બિન્દુ અનત્ન એ,

શૃંગની પારનું શૃંગ ને ઊંડાણ ઊંડાણો પારનું હતી,

સનાતનમહીં એનું હતું જીવન ચાલતું,

ને જે આશ્રય આપે છે મૃત્યુને ને ધારે છે કાલચક્રને

તે સમસ્તયે એ હતી.

હતો જે માપથી મોટો, પરિવર્તન પારનો

ને પરિસ્તિતિથી પર

તે બૃહદરૂપ આત્મામાં વિપરીતો સત્યરૂપ હતાં બધાં.

વિશ્વાત્મા શું એકરૂ, વ્યક્તિ એક,

પરાત્પરતણા આશ્ચર્યના હૃદયની મહીં

અને વૈશ્વ વ્યક્તિતાનું રહસ્ય જે

તેવો એક હતો સૃષ્ટા અને ઈશ્વર સર્વનો.

પોતાની પર ને પોતે જે-સ્વરૂપ બન્યો હતો

તેની ઉપરની એક અનેકશઃ

દૃષ્ટિરૂપ હતું મન,

જિંદગી નાટય એનું ને વિરાટ મંચ રંગનો,

બ્રહ્યાંડ દેહ એનો ને આત્મા એનો હતો પ્રભુ.

સમસ્ત એક ને એક માત્ર સીમારહિતા સત્યતા હતું,

અસંખ્યાત સ્વરૂપોમાં હતું એનો પ્રપંચ સૌ.

જીવંત પ્રભુને રૂપે આત્મા એનો જોતો જગતને હતો;

જોતો 'તો एक ને એ ને જાણતો 'તો કે હતો સર્વરૂપ सः.

જાણતી એ હતી એને નિજાકાશરૂપ કેવળ ભ્રહ્યના,

સ્વાત્મા સાથે એકરૂપ, ભૂમિકા હ્યાં સઘળી વસ્તુઓતણી,

જેમાં પર્યટતું વિશ્વ શોધમાં તેહ સત્યની

જે અજ્ઞાનતણા મો'રા પૂઠે એના સાચવી છે રખાયલુ :

અનંત કાળની આગેકૂચમાં એ એને જ અનુવર્તતી.

ઘટનાઓ પ્રકૃતિની ઘટનાઓ એનામાં જ થતી હતી,

ધબકો વિશ્વના હૈયા કેરી એની પોતાની ધબકો હતી,

એનામાં સઘળાં સત્ત્વ વિચાર કરતા હતાં,

લાગણીઓ લહેતાં ને ચલનો કરતાં હતાં;

હતી નિવાસિની પોતે વિશ્વ-વિશાલતાતણી,

દૂરતાઓ હતી એની સીમાઓ સ્વ-સ્વભાવની,

એની નિકટતાઓ તે ગાઢતાઓ નિજ જીવનની હતી.

વિશ્વના મનની સાથે મન એનું હતું પરિચયે રહ્યું,

વિશ્વનો દેહ તે એના દેહ કેરું વિશાળતર ચોકઠું,

જેમાં હતી રહેતી એ ને પોતાને એક જ્યાં જાણતી હતી,

બહુ સંખ્યત્વ પામેલી સમૂહોમાંહ્ય એહના.

સત્ત્વ પોતે એકમાત્ર હતી તોય હતી સલક વસ્તુઓ;

હતું વિશ્વ નિજાત્માના વિશાળ પરિધિસ્થળે,

બીજાઓના વિચારો શું હતી એની ઘનિષ્ઠતા,

વિશ્વવિશાળ પોતાના હૈયા સાથે

ભાવો ગાઢ બનેલા તેમના હતા,

તેમના દેહ પોતાના બહુ દેહો હતા નિકટના સગા;

જાતમાત્ર હવે ના એ, એ હતી સચરાચર.

અનંત્યોમાંહ્યથી એની પાસે સૌ આવતું હતું,

અનંત્યોમાં હતી વ્યાપી ગઈ પોતે સચેતના,

સ્વાભાવિક હતું એનું નિજ ધામ અનંતતા.

ક્યાંય વાસ ન 'તો એનો, આત્મા એનો વ્યાપ્યો 'તો સઘળે સ્થળે,

નક્ષત્રરાશિઓ દૂર કેરી એની ફરતે ફરતી હતી;

પૃથ્વીએ જન્મની એને હતી જોઈ,

વિશ્વો સર્વ હતાં એની વસાહતો,

પોતાનાં જ હતાં એનાં વિશ્વો પ્રાણ-મન કેરાં મહત્તર;

સારી પ્રકૃતિ પોતાની રીતે એને

સર્જતી 'તી પુનઃ પુનઃ,

નિસર્ગ-ગતિઓ એની ગતિઓની મોટેરી નકલો હતી.

સઘળાં આ સ્વરૂપોનું એકમાત્ર હતી આત્મસ્વરૂપ એ,

એનામાં હતી એ ને એનામાં સર્વ એ હતાં.

હદ પારતણી આધ આ હતી એકરૂપતા

જેમાં વ્યક્તિત્વ પોતાનું એનું લુપ્ત થયું હતું :

લાગતું જે હતું જાત જેવું તે તો હતું બિંબ સમષ્ટિનું.

હતી પોતે વૃક્ષની ને પુષ્પ કેરી અવચેતન જિંદગી,

ફૂટી નીકળતી પોતે મધુમંતી કળીઓમાં વસંતની;

ભાવે ને ભવ્યતામાં એ જળતી 'તી ગુલાબની,

ગાઢાનુરાગ ફૂલ કેરું હૈયું હતી એ લાલરંગનું,

હતી પદ્માકરે પદ્મ કેરી સ્વપનાલુ શુભ્રતા.

મને ચઢી હતી એહ અવચેતન પ્રાણથી,

હતી વિચાર એ, હૈયે વિશ્વ કેરા હતી ઘાઢાનુરાગ એ,

હૃદયે માનવીના એ હતી આચ્છાન્ન દેવતા,

માનવીના ચૈત્ય કેરું પ્રભુ પ્રત્યે અધિરોહણ એ હતી.

એનામાં ફૂલતું વિશ્વ, એ એની કયારડી હતી.

હતી એ કાળ ને સ્વપ્નાં પ્રભુનાં કાળની મહીં;

હતી આકાશ પોતે ને પ્રભુ કેરા દિવસોની વિશાળતા.

આ અવસ્થામહીંથી એ અધિરોહી સ્થળકાળ હતાં ન જ્યાં;

પરચૈતન્યનું ધામ એને માટે સહજાત હવા હતું,

અનંતતા હતી એની હિલચાલ માટે સ્વાભાવિક સ્થલ;

હતી શાશ્વતતા એના દ્વારા દૃષ્ટિ નાખતી કાલની પરે.