સાવિત્રી

દીવાલો વચમાં થઇ

બોગદાને મુખે દૂર દેખાતા અજવાશની

દિશા ચાલે પાય માંડી વધારે મુક્ત ભાવથી,

આશા રાખી પ્રકાશની,

ને વિશાળા વાયુ કેરો સંવેદે છે ઉચ્છવાસ પાસ આવતો

તેમ રાજા હવે છૂટો થયો અંધાધૂંધીથી તેહ ધૂંધળી.

હતી અટક જ્યાં જન્મે અને હેતુ હતો ન જયાં,

પલાયન કરી જાતું હતું જયાં સત્ અસત્ થકી,

અને જીવવા કેરી ભીડતું હમ તે છતાં

ઝાઝી વાર ટકી રે'વાતણી શક્તિ હતી તેની મહીં નહીં.

ઉંચે મનનમાં મગ્ન નભોભાલ આછું ચમકતું હતું,

વેદનાએ હતું વ્યગ્ર, પાંખો એને સંદિગ્ધ ધૂંધકારની

કરી પાર રહી હતી,

ઘૂમતા વાયુઓ કેરા સુસવાટા સાથે સાહસ ખેડતી,

ને શૂન્યમાં દિશા કેરા દર્શનાર્થે પુકારતી,

અંધાત્માઓ કરે જેમ શોધ પોતે ગુમાવેલા સ્વરૂપની

અને ભટકતા જેમ અજાણ્યાં ભુવનો મહીં;

અસ્પષ્ટ પ્રશ્નની પાંખો ભેટતી 'તી પ્રશ્નને અવકાશના.

' ના ' પાડયાની પછી ઊગી આશા એક સસંશયા,

જાતની, રૂપની આશા, જીવવાની રજાતણી,

ને કદી ન હજી જન્મી શક્યું 'તું જે તેના જનમવાતણી,

મન:સાહસના હર્ષતણી, આશા હૈયાની વરણીતણી,

અજ્ઞાતની કૃપા કેરી, ને ચોંકાવી નાખનારા કરોતણી,

અવિશ્વસ્ત વસ્તુઓમાં વિશ્વસ્ત-હર્ષ-સ્પર્શની

આશા કેરો ઉદે થયો :

અનિશ્ચેય અજાણ્યા કો એક ભાગે આવી એની મુસાફરી,

જયાં અચેતન આત્માની સાથે ખેલા ચેતના કરતી હતી

ને જયાં જન્મ હતો યત્નરૂપ યા તો એક આડકથા સમો.

આવી નિકટ જે એક મોહિની તે ટકાવી જાદૂ ના શકી,

ઉત્કંઠ શક્તિ આવી તે  ના પોતાના માર્ગને મેળવી શકી,

યદ્દચ્છા એક ચૂંટ્યું 'તું જેણે ગણિત ઓર કૈં

કિંતુ પોતે રચ્યાં 'તાં જે રૂપો તે ના બાંધી એના થકી શકી,

સમૂહ એક પોતાનો સરવાળો જે શક્યું નહિ સાચવી,

થતો જે શૂન્યથી ઓછો ને વધી એકથી જતો.

આવી વિશાળ ને છાયાલીન સંવેદનામહીં

સીમાએ બાંધવા કેરી પરવા રાખતી ન 'તી,

જિંદગી શ્રમ સેવંતી હતી એક અનોખા ગૂઢ વાયુમાં

મીઠા ને મહિમાવંતા પોતા કેરા સૂર્યોથી વંચિતા બની.

સૃષ્ટિ કેરી કિનારીએ વિલંબાતી આછી આભા વડે ભર્યાં,

હજી સુધી ન સત્યત્વ કદી પામ્યાં

તેવાં કલ્પી કાઢેલાં જગતોમહીં

ભૂલો ભટકતો જીવ સ્વપ્નાંઓ સેવતો જતો,

થોભતો કિંતુ ના પાર પાડવા તેમને કદી :

સ્વપ્નની સિદ્ધિ ત્યાં થાત નાશ રૂપ જાદૂઈ અવકાશના.

વિચિત્ર વિધિએ વ્યર્થ રચાયેલું જયાં સૌન્દર્ય ભર્યું હતું

તે અદભુતોતણી સાંધ્ય છાયે છાઈ ભૂમિ કેરી ચમત્કૃતિ,

તરંગી સત્યતાઓના ઉછાળાઓ તરંગના,

સીલબંધ મહાદીપ્તી ઉપરે જે તેના સંકેત ધૂંધળા,

આંખોની અભિલાષાનો રાગાવેગ જગાડતા,

મુગ્ધ વિચારને આસ્થા કેરી ફરજ પાડતા,

હૈયું આકર્ષતા કિન્તુ ધ્યેયે કોઈ એને દોરી જતા નહીં.

ચાલતાં દૃશ્યચિત્રોનો જાણે એક જાદૂ પ્રવહતો હતો,

અનિશ્ચયતણી એક રૂપેરી પૃષ્ટ-ભૂ પરે,

કરી કસર રેખાની હવાઈ કો કળા વડે

આછી આછી પીંછીથી સપનાતણી

એ હતાં ચીતરાયેલાં વિરલી અલ્પ જયોતિમાં,

ને જરા વાર માટે જ નાસતી નિજ નાજુકી

ટકાવી રાખતાં હતાં.

પરોઢ પાસની હોય એવી બાલ-દ્યુતિ વ્યોમોમહીં હતી,

કલ્પેલો અગ્નિ કો ઉગ્ર, કિન્તુ જે ના પ્રગટાવાયલો કદી,

દિનના ઉત્ક સંકેતો સાથે સ્નેહે હવાને સ્પર્શતો હતો.

અપૂર્ણતાતણી ચારુ મોહિનીને માટે ઝંખન સેવતો,

જાળે અજ્ઞાનની જીવો જયોતિ કેરા ઝલાયલા,

સૂક્ષ્મલોકતણાં સત્ત્વો પ્રલોભાઈ ખેંચાતાં દેહની ભણી,

સાન્ત-જીવન-આનંદ માટે આવ્યાં બુભુક્ષિત,

કિન્તુ પોતે હતાં એવાં દિવ્ય કે એ સરજાયેલ ભૂ પરે

માંડતાં પગ ખંચાતાં ને ખંચાતાં

વિનાશી વસ્તુઓ કેરા ભાગ્યમાં ભાગ પાડવા.

અસંમૂર્ત્ત પ્રભા કેરાં બાળકો, ઉદભવેલ જે

અંતરાત્મામહીંના કો રૂપહીન વિચારોથી,

ને અમર્ત્ય અભીપ્સાની મૃગયા જે બન્યાં હતાં,

તે ક્ષેત્ર કરતાં 'તાં ત્યાં પાર પૂઠે પડેલી સ્થિર દૃષ્ટિનું.

આગ્રહરહિતા ઈચ્છા બની જે નિષ્ફલા જતી

તે કાર્ય કરતી તહીં :

જિંદગી ત્યાં હતી ખોજ કિતું પ્રાપ્ય વસ્તુ ના આવતી કદી.

કશું ના તોષ ત્યાં દેતું, કિન્તુ સર્વ ત્યાં પ્રલોભાવતું હતું,

સંપૂર્ણત: કદી ના જે તેવી ત્યાં વસ્તુઓતણી

અસ્તિ આભાસતી હતી,

મૂત્તિઓ આવતી દૃષ્ટે જીવતાં કૃત્યના સમી,

ને જે દર્શાવવા કેરો દાવો પોતે કરતાં' તાં પ્રતીક, તે

અર્થ સંતાડતાં હતાં,

સ્વપ્નદ્રષ્ટાતણી આંખો સામે ઝાંખાં સ્વપ્ન સત્ય બની જતાં.

જ્ન્માર્થે વ્યર્થ જે યત્ન કરે છે તે આવ્યા ચૈત્યાત્મ તે સ્થળે,

ને સકંજે પડયા જીવો સર્વ કાળ ભટક્યા કરતા રહે

છતાં જે સત્યને યોગે પોતે જીવન ધારતા

તે કદી પ્રાપ્ત ના કરે.

છુપાતા ભાગ્યની પૂઠે પડેલી આશના સમા

સર્વ ત્યાં દોડતા હતા,

ન 'તું નક્કર ત્યાં કાંઈ, કશું પૂર્ણ ન લાગતું,

સલામતી વિનાનું સૌ, ચમત્કારી ને હતું અર્ધ-સત્ય સૌ.

પાયા વગરનાં, એવાં જીવનોનો લાગતો 'તો પ્રદેશ એ.

મહત્તર પછી જાગી માર્ગણા, વ્યોમ વિસ્તર્યું,

પ્રભાત-તારકા કેરું રાજય પ્રથમ આવિયું:

એના ભલાતણા અગ્ર નીચે સાન્ધ્ય સૌન્દર્ય સ્પંદતું હતું

ને હતો ધબકારો ત્યાં આશા કેરો જિંદગીની બૃહત્તરા.

શંકાશીલ પછી ઊગ્યો સૂર્ય મોટો ક્રમે ક્રમે,

જીવને જયોતિમાં એની જગ એક બનાવ્યું નિજ જાતનું.

આત્મા એક હતો તત્ર શોધતો જે નિજ ઊંડા સ્વરૂપને,

છતાં આગે ધકેલાઈ આવનારા ખંડોથી તુષ્ટ એ હતો,

જૂઠું અખિલને દેતા બનાવી જે

તે જિંદગીતણા ભાગો એને પ્રસન્ન રાખતા,

જે ખંડો યદિ એકત્ર કર્યા હોય કદીક તો

કોઈ દિવસ સાચા યે જાય તે બની.

છતાંયે લાગતું ' તું કે કૈંક તો સિદ્ધ છે થયું.

ઈચ્છા અસ્તિત્વ માટેની વૈપુલ્યે વધતી જતી,

જિંદગીના મૂળપાઠ, રેખાલેખન શક્તિનું,

લખાણ કરણીઓનું, ગાન રૂપોતણું ચૈતન્યથી ભર્યાં,

વિચાર-ગ્રાહથી જેના અર્થ ભાગી જતા તેથી લદાયલું,

ને ઠાંસીને ભર્યા ' તા જયાં જિંદગીના લયબદ્ધ પુકારના

મંદ નિમ્નતણા સ્વરો,

જીવંત વસ્તુઓ કેરે હૈયે તે નિજ જાતને

આલેખી શકતું હતું.

પ્રસ્ફોટમહીં ગુપ્ત આત્માની ઓજ-શક્તિના,

પ્રાણના ને દ્રવ્યકેરા સંમુદાને અપાયેલા જવાબમાં,

ક્ષણના હર્ષને આપી દેતું' તું અમરત્વ જે

તે મૃત્યુમુકત સૌન્દર્ય કેરી એક મુખાકૃતિ

પકડાઈ જતી હતી,

સર્વોચ્ચ સત્યને મૂર્ત્ત કરતો શબ્દ એક કો

ચૈત્યાત્માની અકસ્માત તંગતાથી છલંગી બ્હાર આવતો,

કેવળ બ્રહ્યની રંગચ્છાયા આવી પડતી જિંદગી પરે,

જ્ઞાનનો મહિમા એક, અંતર્ગામી આવતી એક દૃષ્ટિ કો

જિંદગી ઝીલતી હતી.

મર્મવિદ્-મર્મવ્યાખ્યાતા અશરીરી રહસ્યનો

અટકાયતમાં રાખ્યો અણદીઠા કોષે અધ્યાત્મતાતણા,

અસ્પર્શગમ્ય આભા ને હર્ષના ભાનની પ્રતિ

જે સંકલ્પ ધકેલીને લઇ ઇન્દ્રિયને જતો

વિષયાતીત ક્ષેત્રમાં,

અનિર્વાચ્યતણી શાંતિમહીં એણે અરધો માર્ગ મેળવ્યો,

ગુહ્યાનંદતણા હૈયામાંથી જે ઝંખતું હતું

તે સીલબંધ માધુર્ય કામનાનું અર્ધું બંદી બનાવ્યું,

આવિર્ભૂત કર્યું અર્ધ तत् सत् રહેલ ગુંઠને.

નિજ માનસને વીંટે જે લપેટાયલો ન 'તો 

તે ચૈત્યાત્મા રૂપ કેરા જગના સત્ય અર્થને

ઝાંખી કૈં શકતો હતો;

અજવાળાયલો એક વિચારોદ્ ભૂત દર્શને,

ઉંચકાયેલ હૈયાની અવબોધંતા અર્ચિએ,

આત્મા કેરા ચિદાકાશે પ્રતીકાત્મક વિશ્વની

દિવ્યતા ધારવા એ શક્તિમાન બન્યો હતો.

પ્રેરતો 'તો આપણામાં પ્રદેશ આ

વિશાળતર આશાઓ જાગતી આપણી મહીં;

ઉતર્યાં છે બળો એનાં આપણે ગોલકે અહીં,

સંજ્ઞાઓએ એહની છે આપણાં જીવનો પરે

નિજાદર્શો મુદ્રાંકિત બનાવિયા :

આપણા ભાગ્યને આપે છે એ સર્વોત્તમા ગતિ,

આપણી જિંદગી કેરા ઉલ્લોલોને

ભૂલાં પડેલ મોજાંઓ એહનાં પ્રેરતાં રહે.

જેની ખોજ કરીએ હ્યાં છીએ આપણ સર્વ તે,

ને જેને આપણે જાણ્યું કે ન શોધ્યું કદીય તે,

છતાં જે જન્મ લવાનું છે અવશ્ય માનવી હૃદયોમહીં

કે અકાળ કરે સિદ્ધ સ્વ-સ્વરૂપ વિશ્વની વસ્તુજાતમાં.

રહસ્યમયતામાંહે દિનોની દેહ જે ધરે,

અનાવૃત્ત અનંતે જે સર્વકાલીનતા-યુતા,

ને ઊંચે વધતી અંત વિનાની એક શક્યતા,

ટોચ જેને નથી એવી સીડી ઉપર સ્વપ્નની

ઊર્ધ્વે આરોહતી જતી,

સદા માટે બ્રહ્ય કેરી સચૈતન્ય સમાધિમાં.

અદીઠ અંતની પ્રત્યે સઘળું એ સીડી પર ચઢયે જતું.

નિત્ય નશ્વરતા કેરી શક્તિ  યાત્રા કરી રહી,

ના પાછા ફરવા કેરી ત્યાંથી કશીય ખાતરી,

છે એ પ્રકૃતિની યાત્રા અપરિજ્ઞાતની પ્રતિ.

આરોહણમહીં લુપ્ત પોતાના મૂળની પ્રતિ

શક્ય પોતાતણા સર્વ સંભવોને ઉભેળી બ્હાર આણવા

જાણે પ્રકૃતિ આશા ના રાખતી હોય, એ વિધે

શોભાયાત્રા ચઢે એની એકથી અન્ય પાયરી,

એક દૃષ્ટિ થકી અન્ય વિશાળતર દૃષ્ટિએ

કૂદી પ્રગતિ જાય છે,

એક રૂપથકી અન્ય વિશાળતર રૂપની

પ્રત્યે કૂચ કરતી જાય પ્રક્રિયા,

અસીમિત વિચારની

અને બળતણી રૂપરચનાઓ કેરી ન ખૂટતી

વણજાર ચલી જતી.

અનાધંતા શાંતિ કેરે અંકે પોઢેલ એકદા,

ને વિયુકતા થયેલી જે આત્મા કેરા અમૃતાનંદથી હવે,

તે અકાલા શક્તિ પોતે ગુમાવેલાં સુખોતણાં

પ્રતિરૂપ ખડાં કરે;

લેવડાવી બલાત્કારે રૂપ ભંગુર તત્વને,

સર્જક કર્મની મુક્તિ દ્વારા એ આશ રાખતી

કૂદી કદીક જાવાની ગર્ત જેને પૂરી ના શકતી સ્વયં,

ક્ષણની ક્ષુદ્રતા કેરી કારામાંથી છટકી નીકળી  જવા,

ભાગ્યયોગે મળેલા હ્યાં કાળ કેરા સંદેહાત્મ ક્ષેત્રમાં

વિશાળી ભવ્યતાઓને ભેટવા શાશ્વતાત્મની.

કદીયે ન પમાયે જે તેની છેક પાસે આવી પહોંચતી,

હોરામાં શાશ્વતીને એ પૂરી બંદી બનાવતી,

ને નાના શા ચૈત્યને એ ભરી દેતી અનંતથી;

જાદૂઈ એહને સાદે અચલાત્મા લળી પડે,

નિ:સીમને કિનારે એ જઈને પદ રોપતી,

નિરાકાર સર્વરૂપ--નિવાસીને નિહાળતી,

લહે અનંતના કેરો સમાશ્લેષ પોતાની આસપાસ એ. 

ન અંત જાણતું એનું કામ, કોઈ ન એ ઉદ્દેશ સેવતી,

કિન્તુ અજ્ઞેય ને રૂપહીન કોક વિરાટથી

અનામી એક સંકલ્પ આવ્યો છે જેહ, તેહથી

પ્રેરાયેલી એ પરિશ્રમ સેવતી.

જન્મની જાળમાં સીમાહીનને સપડાવવો,

આત્માને ઢાળવો સ્થૂલ દેહ કેરા સ્વરૂપમાં,

છે અનિર્વાચ્ય જે તેને વાણી-વિચાર આપવાં,--

એ એનું ગુપ્ત છે કાર્ય, છે અશકયેય જે વળી;

છે અવ્યક્ત સદાનું જે તેને વ્યક્ત બનાવવા

એ ધકેલાઈ છે રહી.

છતાંયે કૌશલે એના અશક્ય કાર્ય છે થયું :

રહી અનુસરી છે એ પોતાની ઉચ્ચ યોજના

તર્કબુદ્ધિવિરુદ્ધની,

દેહો અનંતને અર્થે મેળવી આપવા નવા

અને અકલ્પ્યને માટે નવીન પ્રતિમુર્ત્તિઓ

નિજ જાદુકળા કેરી તરકીબો નવી એ નિપજાવતી;

કાળના બાહુઓ મધ્યે લલચાવી લાવી છે એ અકાળને.

અત્યારેય નથી એને જ્ઞાન પોતે કરેલનું.

કેમ કે સૌ કરાયું છે ગોટાળામાં નાખતા છળની તળે :

આભાસ એક પોતાના છૂપા સત્યથકી જુદો

માયાની એક ચાલાકી કેરું સ્વરૂપ ધારતો,

હંકારાતી કાળથી આભાસધારી અસત્યતા,

રહેવાસીતણી સાથે બદલાતા શરીરમાં

અપૂર્ણ સર્જના એક બદલાતા રહેતા જીવની બને.

મામૂલી સાધનો એનાં અને કામ અપાર છે;

અરૂપ ચેતના કેરા વિશાળા એક ક્ષેત્રમાં

મન-ઇન્દ્રિયના નાના ને મર્યાદિત ચાલને

અનંત સત્યને વ્યક્ત એ અનંતપણે કરે;

અકાળ ગુહ્યતા એક કાળમાં સિદ્ધ થાય છે.

જે મહત્તાતણાં સ્વપ્ન સેવ્યાં એણે

તે મહત્તા થકી એનાં કર્મ વંચિત છે થયાં;

એનો પ્રયાસ છે એક ભાવાવેશ અને વ્યથા,

પ્રહર્ષણ અને પીડા--છે એ એનો મહિમા, અભિશાપ એ;

ને છતાંયે નથી એને માટે કોઈ પસંદગી,

એ તો સેવ્યે જતી શ્રમો;

એનું મહાબલી હૈયું મના એને કરે છે છોડવાતણી.

એની નિષ્ફળતા રે'શે જીવતી જયાં સુધી છે જગ ત્યાં સુધી,

વિસ્મિતા ને પરાભૂતા કરતી દૃષ્ટિ બુદ્ધિની,

છે એક બેવકૂફી એ, છે સૌન્દર્ય જે જતું નહિ વર્ણવ્યું,

જીવનેચ્છાતણી સૌથી બઢી જાનાર ઘેલછા,

છે એ સાહસ, ઉન્માદ છે એ એક મુદાતણો.

એના અસ્તિત્વનો છે આ ધર્મ, ને છે એક કેવળ આશરો;

બહુરૂપી કલ્પનાઓ આત્માની ને

હજારો રંગ ને ઢંગો એક સત્યસ્વરૂપના

ઓદાર્યે આપવા માગે જે સર્વત્ર ઈચ્છા એની બુભુક્ષિતા

તેને એ ઓચવી દેતી, જોકે તેથી તૃપ્તિ તેને થતી નહીં.

સત્યની સરતી કોરે સ્પૃષ્ટ એક ઉભું એણે કર્યું જગત્ ,

એ જેને છે રહ્યું શોધી તેના સ્વપ્ન-ઢાળામાંહે ઢળાયલું,

સત્યની મૂર્ત્તિ, આકાર સચૈતન્ય રહસ્યમયતાતણો.

નક્કર અંતરાયોનું રૂપ લેતી દૃશ્યમાન હકીકતો

પાર્થિવ મનને ઘેરી રોકી રાખે

તેમ રુદ્ધ થઈને વિલંબિત થતું ન 'તું;

સ્વપ્નસેવી ચિત્તમાં ને ચૈત્યપુરુષની મહીં

વિશ્વાસ રાખવા કેરી હિંમત દાખતું હતું.

હજુ માત્ર વિચારે કે અનુમાને કે શ્રદ્ધાએ ધરાયલું,

પકડી કલ્પનામાં એ પંખી ચિત્રિત સ્વર્ગનું

પિંજરે બંદિ રાખતું.

છે મહત્તર આ પ્રાણ અનુરાગી અદૃષ્ટનો;

પોતાની પ્હોંચની બ્હાર એવી એક ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ જયોતિને

માટે પોકાર એ કરે,

ચૈત્યાત્માને મુક્તિ દેતા મૌનને એ લહી શકે;

લહે ઉદ્ધરાતો સ્પર્શ, લહે એ દિવ્ય રશ્મિને :

સૌન્દર્ય, શિવ ને સત્ય છે એના ત્રણ દેવતા.

જુએ પૃથ્વીતણી આંખો સ્વર્ગો જે તેમના થકી

વધુ સ્વર્ગીય સ્વર્ગો છે એને માટે સમીપમાં,

જિંદગી માનવી કેરી સહેવાને સમર્થ છે

જે અંધકાર તેનાથી વધુ ઘોર અંધકારે સમીપમાં.

દેવ-દાનવ બન્નેની સાથે એને સગાઈ છે.

વિચિત્ર એક ઉત્સાહ હૈયું એનું ચલાવતો,

શૃંગોની ભૂખ છે એને, ને સર્વોચ્ચ માટે ઉત્કટ રાગ છે.

પૂર્ણ શબ્દ, પૂર્ણ રૂપ માટે એ મૃગયા કરે,

ટોચ કેરે વિચારે ને ટોચ કેરી જયોતિએ ફાળ એ ભરે.

કેમ કે રૂપના દ્વારા રૂપહીન લવાયો છે સમીપમાં,

કેવળબ્રહ્ય કેરી છે કિનારી પૂર્ણતા બધી.

જેણે નથી કદી દીઠું નિજ ધામ એવું એ સ્વર્ગનું શિશુ,

ભેટે શાશ્વતને એનો આવેગ એક બિન્દુએ :

પાસે આવી શકે, સ્પર્શી શકે માત્ર, ના એ એને ધરી શકે;

કો તેજસ્વી અંત પ્રત્યે તાણીતોસી એ પ્રયત્ન કરી શકે:

શોધવું, સર્જવું, એમાં એનું માહાત્મ્ય છે રહ્યું.

પ્રત્યેક ભૂમિકાએ આ મહત્તાએ સર્જના કરવી રહી.

પૃથ્વી ઉપર, સ્વર્ગે ને નરકે યે એકની એક એહ છે.

બલિષ્ટ ભાગ પોતાનો લે એ પ્રત્યેક ભાગ્યમાં.

સૂર્યોને સળગાવંતા અગ્નિની અભિરક્ષિકા,

એ મહામહિમાવંતી ઓજસ્વી વિજયી બને :

વિરોધિતા, દબાવેલી, જન્મ લેવા

ધારે છે એ પ્રવેગ પરમેશનો : 

જીવમાન રહે આત્મા બાદમાં યે અસત્ ની ભૂમિકા પરે,

વિશ્વશક્તિ વિધમાના રહે એ ભ્રાન્તિ-ભંગના

થતા આઘાત-પૂઠળે :

મૂગી છતાંય એ શબ્દ, નિશ્ચેષ્ટા તો ય શક્તિ છે.

અહીં એ પતિતા, દાસી મૃત્યુ ને અજ્ઞતાતણી,

અમર્ત્ય વસ્તુઓ માટે તે છતાં યે

અભીપ્સા સેવવા કેરું એને પ્રેરણ થાય છે,

ને એ સંચાલિત થાય અજ્ઞેયનેય જાણવા.

સંજ્ઞાહીના અને શૂન્યા છતાં એની નિદ્રા એક  સુજે જગત્.

અદૃષ્ટા સાવ, ત્યારે એ કરે કાર્ય સૌથી બલિષ્ટ રીતથી; 

રહેલી અણુમાં હોય, હોય ઢેફે દટાયલી,

ત્યારે યે ન પડે બંધ એનો તેજી આવેગ સર્જનાતણો.

અચિત્ વિરામ છે એનો દીર્ધ ને ભીમકાયનો,

મૂર્છા એની વિશ્વવ્યાપી એની અદભુત છે દશા :

કાળે જન્મી એ છુપાવી રાખે સ્વ અમરત્વને;

મૃત્યુમાં-નિજ શય્યામાં ઉઠવાની ઘડીની રાહ એ જુએ.

છે એને પાઠવી જેણે તે પ્રકાશ એને માટે નથી છતાં,

ને આવશ્યક પોતાના કાર્ય માટે આશા જે તે મૃતા છતાં,

ને એના સર્વથી તેજી તારા હોય રાત્રિ મધ્ય શમ્યા છતાં,

મુશ્કેલી ને મહાકષ્ટ કેરાં પોષણ પામતી

સેવા, ચંપી તથા આયાતણે કામે

એના શરીરને માટે હોય પીડા જ એકલી,

રીબાયેલો, ન દેખાતો આત્મા એનો તે છતાં અંધકારમાં

ઉઠાવ્યે શ્રમ જાતો ને યાતનાઓ સાથે યે સર્જતો જતો;

પ્રભુ ક્રોસે ચઢાવેલો ધારે છે એ પોતાના વક્ષની પરે.

નથી આનંદ નામે જયાં તે ઊંડાણોમહીં શીત અને જડ,

ને જયાં કશું ન હાલે કે ચાલે ને ના આવી અસ્તિત્વમાં શકે

તે વિરોધક શૂન્યે દબાયેલી, દીવાલોમાં પુરાયેલી,

હજી યે યાદ છે એને તે આવાહી લાવે છે એહ ચાતુરી

જે એને જન્મવેળાએ અદભુતોના કર્તાએ વિતરી હતી,

સુસ્ત અરૂપતાને એ એક આકાર આપતી,

જ્યાં કશુંય ન 'તું પ્હેલાં ત્યાં કરે છે ખુલ્લું જગત એક એ.

અધોવૃત્ત મૃત્યુચક્રે,

તમોગ્રસ્ત અવિધાની શાશ્વતીમાં પુરાયલી,

જડ નિશ્ચેષ્ઠ પુંજે ત્યાં એક સ્પંદનના સમી,

યા બંદીકૃત્ત થંભાવી રખાયેલાં આવર્તોમાંહ્ય શક્તિનાં,

બ્હેરા-મૂગા અન્ન કેરા બલાત્કારી દબાણથી

નિદ્રાની નિજ ધૂળે એ ગતિહીના બની વિશ્રામ સેવતી.

ઉઠાવી બંડ જાગે એ તેના દંડમહીં પછી

એને અપાય છે માત્ર યંત્ર જેવી કઠોર ઘટનાવલિ,

જેને એ નિજ જાદૂઈ કળાશિલ્પે હથિયાર બનાવતી,

અને કીચડ માંહેથી દેવતુલ્ય આશ્ચર્યો ઉપજાવતી;

મૂકે છે જીવદ્રવ્યે એ નિજ મૂક ઓજ અમર પ્રેરતું,

બંધ ઇન્દ્રિયને અર્પે એ સંવેદનશીલતા,

નાજુકાઇ ભર્યા જ્ઞાનતંતુ દ્વારા

સંદેશાઓ તીવ્ર એ ઝબકાવતી,

માંસમાટીતણે હૈયે ચમત્કારી રીતે એ પ્રેમ આદરે,

જાડ્યપૂર્ણ શરીરોને સમર્પે એ ચૈત્ય, સંકલ્પ ને સ્વર.

જાદૂગરતણી જાણે લાકડીથી દેતી હાજર એ કરી

સત્ત્વો, રૂપો તથા દૃશ્યો ગણાય નહિ એટલાં,

સ્થળ-કાળમહીં એના ભભકાઓતણા છે જે મશાલચી.

છે આ જગત રાત્રીની મધ્યમાંની એની લાંબી મુસાફરી,

સૂર્યો અને ગ્રહો દીવા માર્ગ એનો ઉજાળવા,

આપણી બુદ્ધિ છે એના વિચારોની વયસ્યા અંતરંગિણી,

આપણી ઇન્દ્રિયો એની સાક્ષી પૂરંત કંપને.

ત્યાં અર્ધ-સત્ય ને અર્ધ-અસત્ય વસ્તુઓ થકી

પોતાને કાજ સંકેતો મેળવી, શ્રમ આદરી

સિદ્ધ કરેલ સ્વપ્નાંથી ભરે સ્થાન

વિલોપાયેલ પોતાની શાશ્વતીની સ્મૃતિતણું.

ઘોર આ વિશ્વ-અજ્ઞાને આ છે ચરિત એહાનાં:

પડદો ન ઉઠાવાયે ને ન થાયે રાત્રિનું મૃત્યુ જયાં સુધી

ત્યાં સુધી અજવાળામાં અથવા અંધકારમાં

અશ્રાંત શોધ આ એની રહે છે એ ચલાવતી;

અનંત તીર્થયાત્રાનો માર્ગ છે કાળ એહનો.

એનાં સમસ્ત કર્યોને મહાવેગ એક બલિષ્ઠ પ્રેરતો

એનો સનાતન પ્રેમી એના કાર્યતણું કારણ છે બન્યો;

એને ખાતર એ કૂદી પડી આવી છે અદીઠાં વિરાટથી

ચાલવાને અહીં સાવ ચેતનાહીન લોકમાં.

એનો અતિથિ જે ગુપ્ત, તેની સાથે એનો વ્યાપાર જે ચલે

તે છે કાર્યો જગત્ તણાં,

સ્વ પ્રેમીના મનોભાવોતણે ઢાળે

ભાવો ઉત્કટ પોતાના હૈયાના એહ ઢાળતી;

એના સ્મિતતણી સૂર્યપ્રભાથી એ ભરે સૌન્દર્યના નિધિ.

વિશ્વે વ્યાપેલ પોતાના ભરપૂર દારિધ્રે શરમાઈને

કાલાવાલા સાથ નાની ભેટો દ્વારા

એના સામર્થ્થને એ ફોસલાવતી,

પોતાનાં દૃશ્યના દ્વારા પકડી એ

રાખે એની દૃષ્ટિની એકનિષ્ઠતા,

ને કોટી કોટી આવેગે ભરેલી નિજ શક્તિનાં

રૂપોમાં વસવા એના વિશાલાક્ષ

વિભ્રમંતા વિચારોની પ્રાર્થતી એ પ્રસન્નતા.

જગના નિજ છદ્મમાં

અવગુંઠિત પોતાના સાથીને માત્ર કર્ષવો

ને છાતી સાથ પોતાની એને સંલગ્ન રાખવો 

એ એના ઉરનું કાર્ય ને આસકિત ભરી સંભાળ એહની,

કે રાખે એ નીકળીને બાહુના નિજ પાશથી

પોતાની જે નિરાકાર શાન્તિ તેની ભણી વળે.

છતાં એ હોય પાસેમાં પાસે ત્યારે એને સુદૂર લાગતો.

કેમ કે પ્રતિવાદોએ ભરેલો છે ધર્મ એના સ્વભાવનો.

પોતે હમેશ એનામાં ને એ પોતામહીં છતાં

જાણે કે હોય ના ભાન આ સનાતન ગ્રંથિનું

તેમ તે પ્રભુને પૂરી રાખવાને પોતાનાં કર્મની મહીં

સંકલ્પ સેવતી રહે,

મનોવાંછિત પોતાનો બંદી એને બનાવી રાખવા ચહે,

કે કાળમાં કદી બન્ને વિખૂટાં થાય ના ફરી.

બ્રહ્ય-નિદ્રાતણો એણે વિશાળો એક ઓરડો

રચ્યો આરંભની મહીં,

જેની અંદરના ઊંડા ભાગમાં એ

છે પોઢેલો ભુલાયેલા કો મહેમાનના સમો.

હવે કિન્તુ વળે છે એ ભાંગવાને જાદૂમંત્ર ભુલાવતો,

પોઢેલાને જગાડે છે એની શિલ્પિત સેજથી,

ફરીથી મળતું એને સાન્નિધ્ય રૂપમાં રહ્યું

ને જાગનારી સાથે જાગેલી જયોતિની મહીં

કાળ કેરી ત્વરામાં ને ગતિમાં શ્રમથી ભરી

રહ્યો છે અર્થ જે તેને લેતી એ મેળવી ફરી,

ને એકવાર આત્માને ઢાંકતું ધૂંધકારમાં

મન આ, તે મહીં થઇ

અદીઠ દેવતા કેરો ચમકારો પસાર થઇ જાય છે.

ચિદાકાશતણા એક દીપિત સ્વપ્નમાં થઇ

આદિ મૌન અને શૂન્ય-ઉભેની વચગાળમાં

મેઘધનુષ્યના સેતુ સમાણી સૃષ્ટિ એ રચે.

હાલતું ચાલતું વિશ્વ જાળ એક બનેલ છે;

ગૂંથે છે એક એ ફંદ ઝાલવાને સચૈતન્ય અનંતને.

એનામાં એક છે જ્ઞાન જે પોતાનાં પગલાંઓ છુપાવતું

ને મૂક સર્વસામર્થ્થપૂર્ણ અજ્ઞાન લાગતું.

છે મહાબલ એનામાં અદભુતોને આપતું સત્યરૂપતા;

માની શકાય ના એવું બની જાય એની સામાન્ય વસ્તુતા.

બને છે કોયડા એના હેતુઓ ને એનાં કર્મવિધાન સૌ;

તપાસણી થતાં પોતે છે તેનાથી બીજું કૈં જાય એ બની,

ખુલાસો આપવા જતાં ખુલાસામાં વધારે ગૂંચ પાડતાં.

પૃથ્વીનો પડદો ધૂર્ત તુચ્છ સાદાઈનો બન્યો

જે ગુહ્યને છુપાવે છે તેનું શાસન ચાલતું

આપણા જગમાંય આ;

મહત્તર સ્તરો એના જાદુઓના બનેલ છે.

સમસ્યા ત્યાં બતાવે છે ભવ્ય પાસાં નિજ હીરકકાચનાં,

નથી સામાન્યતાનો ત્યાં ગંભીર છદ્મવેશ કો;

સર્વાનુભવ છે ત્યાંનો ગૂઢ ને ગહવરાશયી,

છે નિત્ય નવ આશ્ચર્ય, છે ચમત્કાર દિવ્ય ત્યાં.

અંતરપટની પૂઠે ભાર એક, સ્પર્શ એક નિગૂઢ છે,

રહસ્યમયતા છે ત્યાં ગુપ્ત સંવેદનાતણી.

જોકે પાર્થિવ મો'રું કો એના મોંની પરે બોજો બને ન ત્યાં,

તો ય સ્વદૃષ્ટિ ભાગી એ ભરાઈ પોતાની જાતમાં જતી.

રૂપો બધાંય છે ચિહનો કોઈ એક ગુપ્ત બોધકભાવનાં,

જેમનો હેતુ ઢાંકેલો મન કેરી ખોજથી છે છુપાયલો,

ને ગર્ભાશય છે તો ય જે શ્રેષ્ઠ પરિણામનો.

ત્યાં કૃત્યરૂપ પ્રત્યેક છે વિચાર અને પ્રત્યેક ભાવના, 

અને પ્રત્યેક ત્યાં કૃત્ય છે પ્રતીક અને સંકેત એક છે,

પ્રતિપ્રતીક સંતાડી રખે છે ત્યાં એક જીવંત ઓજને.

સત્યો ને કલ્પનાઓની સામગ્રીથી રચતી એક વિશ્વ એ,

કિંતુ નિર્મી શકે ના એ જેની એને સૌથી વધુ જરૂર છે;

બતાવતું બધું સત્યતણી એક પ્રતિમા છે,

છે એક નકલી કૃતિ,

કિંતુ જે સત્યતા છે તે સંતાડેલી નિજ ગૂઢ મુખચ્છબી

એનાથી નિજ રાખતી.

બીજું બધુંય સંપ્રાપ્ત થાય એને,

કિન્તુ ખામી રહે છે શાશ્વતીતણી;

શોધી સર્વ કઢાયે છે, કિંતુ ચૂકી જવાયે છે અનંતને.

સત્યથી અજવાળાતી સંવેદાઈ ઊર્ધ્વમાં એક ચેતના :

જોતી એ જયોતિને કિન્તુ સત્યને ન નિહાળતી:

પકડ્યો કલ્પને એણે ને એમાંથી ને એમાંથી રચ્યું જગત્ ;

મૂર્ત્તિ એક બનાવી ત્યાં અને એને પ્રભુનું નામ આપિયું,

છતાં કૈંક અંતરસ્થ નહીં ઠર્યું.

સત્ત્વો વિશેષ મોટા એ પ્રાણ કેરા જગત્ તણાં,

નિવાસીઓ વધુ વ્યાપક વાયુનાં

ને વધારે મુક્ત સ્થાનનાં,

જીવતાં ના શરીરે કે બાહ્યની વસ્તુઓ મહીં :

જિંદગી વધુ ગંભીર અવસ્થાન એમના આત્મનું હતું.

ગાઢ ને ગાઢ સંબંધવાળા એહ પ્રદેશમાં

રહે છે વસ્તુઓ સર્વ આત્માને સાથ આપતી;

કાર્યો કાયતણાં ગૌણ લિપિએ બદ્ધ લેખનો,

બહારનો અહેવાલ ભીતરે છે જેહ જીવન તેહનો.

છે બધાં બળ એ લોકે રસાલો જિંદગીતણો,

ને ચિંતના તથા કાયા દાસી રૂપે હરતી ફરતી તહીં.

એને જગા કરી આપે વૈશાલ્યો વિશ્વનાં તહીં :

પોતાનાં કર્મમાં સર્વે ગતિ વિશ્વતણી લહે,

ને સૌ છે સાધનો એના વિશ્વે વ્યાપૃત ઓજનાં.

યા તો જગત પોતાનું પોતાની એ જાતને જ બનાવતા.

જે સૌ ઊંચે ચઢેલા છે એ મહત્તર જીવને

તેમનામાં ન જન્મેલી વસ્તુઓનો અવાજ કૈં

કાને આવી કહી જતો,

સૂર્યની ઉચ્ચ કો જયોતિ એમની આંખને મળે,

ને અભીપ્સા પ્રદર્શાવે છબી એક કિરીટની :

એણે ભીતર નાખેલા બીજને નિપજાવવા,

પોતામાં કરવા સિદ્ધ શક્તિ એની એના સૌ જીવ જીવતા.

છે એકે એક ત્યાં એક મહિમા જે વાધતો શિખરો પ્રતિ

અથવા નિજ અંત:સ્થ કેન્દ્રમાંથી સિન્ધુ શો બ્હાર આવતો;

એકકેન્દ્રી શક્તિ કેરી ઘૂમરાઈ રહેલી ઊર્મિઓ મહીં

ઓચાતા એ ગળી જાય સર્વ કાંઈ એમની આસપાસનું.

આ બૃહત્તાતણી યે ત્યાં ઘણાકો તો કોટડી જ બનાવતા;

મગાશે અતિશે અલ્પ, ને ક્ષેત્રોમાં અતિશે અલ્પતાભર્યાં

પુરાયેલા જીવતા તે પ્રાપ્ત ક્ષુદ્ર મહત્તામાં જ તોષથી.

પોતાના પંડના નાના રાજ્યે સત્તા ચલાવવી,

જગતે એક પોતાના ખાસ વ્યક્તિ બની જવું,

ને પરિસ્થિતિના હર્ષ-શોકો નિજ બનાવવા,

અને સંતોષવા પ્રાણહેતુઓ ને જરૂરો નિજ જાતની,

એમના બળ માટે આ સેવા ને આ નિયોગ બસ થાય છે, 

વ્યક્તિ ને વ્યક્તિના ભાગ્ય માટેના એ કારભારી બનેલ છે.

સંક્રમીને જાય જેઓ એ પ્રકાશંત ગોલકે

તેમને કાજ રેખા આ છે સંક્રાંતિતણી અને

આરંભ એમનો એ બિન્દુથી થતો,

સ્વર્ગીયતામહીં છે આ તેઓ કેરી પ્હેલવ્હેલી વસાહત :

પૃથ્વીની આપણી જાતિ સાથે જીવો આ સગાઈ ધરાવતા;

આપણી મર્ત્યતા કેરી કિનારીએ આવેલ છે પ્રદેશ આ.

વિશાળતર આ વિશ્વ મહત્તર પ્રવૃતિઓ

આપણી સહુ આપતું,

એનાં પ્રબળ નિર્માણો વૃદ્ધિમંતાં સ્વરૂપો આપણાં ઘડે;

એનાં સત્ત્વો આપણી છે વધારે ઊજળી પ્રતો,

પૂર્ણ એ પ્રતિમાઓનો આપણે તો માત્ર આરંભ માંડતા,

ને જે થવાતણો યત્ન આપણો તે છીએ નિશ્ચિત રૂપથી.

વિચારી હોય કાઢેલાં પૂરેપૂરા જાણે પાત્રો સનાતન,

વિરોધી ભરતીવેગે આપણા શાં નથી ખેંચાઈ એ જતાં,

નેતા અનુસરે તેઓ અણદીઠો રહેલો હૃદયે વસી,

જીવનો એમનાં માને ધર્મ અંત:સ્વભાવનો.

ભંડાર ભવ્યતાનો ત્યાં, ઢાળો છે વીરનો તહીં;

ચૈત્યાત્મા છે સાવધાન વિધાતા નિજ ભાગ્યનો;

નથી કોઈ ઉદાસીન જીવ ત્યાં જડ જીવતો;

પસંદ પક્ષે પોતાનો કરે તેઓ

ને પોતાના ઉપાસ્ય દેવને જુએ.

સત્ય ને જુઠ વચ્ચેના વિગ્રહે ત્યાં સર્વ જોડાઈ જાય છે,

આરંભાઈ જતી યાત્રા દિવ્ય જ્યોતિતણી દિશે.

કેમ કે જ્ઞાન માટે ત્યાં અજ્ઞાનેય અભીપ્સા રાખનાર છે

અને દૂરતણા એક તારા કેરા પ્રકાશે એ પ્રકાશતું;

નિદ્રાને હૃદયે એક જ્ઞાન છે ત્યાં વિરાજતું

અને પ્રકૃતિ તેઓની પાસે આવે બની શક્તિ સચેતના.

આદર્શ તેમનો નેતા અને છે રાજ તેમનો :

સૂર્યના રાજયને માટે અભીપ્સા રાખનાર એ

ઉચ્ચ શાસનને માટે પોતા કેરા બોલાવે સત્ય ભીતરે,

નિત્યના નિજ કર્મોમાં ધારે સંમૂર્ત્ત એહને,

એની પ્રેરિત વાણીથી વિચારો નિજના ભરે,

પોતાનાં જીવનોને દે એ આકાર એના શ્વસંત રૂપનો, 

સૂર્ય-સુવર્ણ દેવત્વ એનું ભાગે પોતાના લે ન ત્યાં સુધી.

યા અંધકારના સત્ય કેરા ગાહક તે બને;

સ્વર્ગાર્થે નરકાર્થે વા તેમને લડવું પડે :

યોદ્ધાઓ શુભના હોય ત્યારે તેઓ સેવે કો શુભ્ર લક્ષ્યને,

યા તો સેતાનના તેઓ સૈનિકો છે પાપ કેરા પગારમાં.

કેમ કે જ્ઞાન-અજ્ઞાન છે જ્યાં જ્યાં યુગ્મ રૂપમાં

ત્યાં ત્યાં પાપ અને પુણ્ય સમ ભોગવટે રહે.

પ્રાણની શકિઓ સર્વે પોતપોતાતણા દેવ ભણી વળે

એ વિશાળ અને ઘૃષ્ટભાવધારી હવામહીં,

બાંધે દેવળ પ્રત્યેક પોતાનું ને વિસ્તારે નિજ પંથને,

અને છે પાપ સુધ્ધાં યે ત્યાં એક ઇષ્ટદેવતા.

નિજ ધર્મે રહેલું છે જે સૌન્દર્ય અને ભવ્ય પ્રભાવ જે,

તેની ભાર દઈને એ કરે સમર્થના અને

જિંદગી સહજ ક્ષેત્ર છે પોતાનું એવો દાવો કરંત એ,

ગાદી જગતની લે એ, પ્હેરે ઝભ્ભો સર્વશ્રેષ્ટ મહંતનો :

ઘોષણા કરતા એના પૂજારીઓ એના પુણ્યાધિકારની.

સમાદર કરે તેઓ જૂઠાણાના રાતા ત્રિપટ્ટ તાજનો,

છાયાને પૂજતા એક કુટિલાત્મક દેવની,

ભેજાને વળ દેનારો કાળો કલ્પ કબૂલતા.

કે આત્માને હણે છે તે વેશ્યાવૃત્તિ શક્તિની સેજ સેવતા.

ગુણ એક વશે લેતો મૂર્ત્તિની ધારતો અદા,

આવેશ આસુરી યા તો અંકુશાટે અભિમાની અશાંતિએ :

પ્રાજ્ઞતાની વેદીએ એ છે રાજાઓ, પુરોહિતો,

કે કોક શક્તિની મૂર્ત્તિ માટે જીવન તેમનું

બલિદાન બની જતું.

કે પર્યટંત તારા શું પ્રકાશે છે સૌન્દર્ય તેમની પરે;

પ્હોંચથી અતિશે દૂર છે છતાં યે

ભાવાવેશે ભર્યા તેઓ એની અનુસરે પ્રભા;

કળા ને જીવને તેઓ ગ્રહે રશ્મિ સર્વસૌન્દર્યરૂપનું

ને બનવી વિશ્વને દે કોષાગાર દેદીપ્યમાન વિત્તનો :

સામાન્ય પ્રતિમાઓ યે સજે તેઓ વેશે અદભુતતાતણા;

પ્રત્યેક ઘટિકામાં જે તાળાબંધી મોહિની ને મહત્ત્વ છે

તે આનંદ જગાડે છે પોઢેલો સૌ સર્જેલી વસ્તુઓમહીં.

મહાન એમને માટે જય યા તો મહાન વિનિપાત છે,

રાજ્યસિંહાસન સ્વર્ગે અથવા ગર્ત નારકી,

દ્વિવિધા શક્તિને તેઓ ન્યાયયુક્ત બનાવતા,

એની અદભુત મુદ્રાથી આત્માઓ  નિજ આંકતા:

નસીબ એમને માટે કરે જે કૈં તે રળ્યું એમનું જ છે;

છે એમણે કર્યું કૈંક,

કૈંક તેઓ બનેલા છે ને તેઓ જીવમાન છે.

છે અન્નમય ત્યાં ચૈત્ય-આત્મા કેરું પરિણામ, ન કારણ.

પૃથ્વીની વસ્તુઓ કેરા સત્યથી ત્યાં વિપરીત તુલામહીં

સ્થૂલ છે તોલમાં ઓછું, સૂક્ષ્મ વધુ ગણાય છે;

આલંબે યોજના બાહ્ય મૂલ્યો પર મહીંતણાં.

વ્યંજક શબ્દ જે રીતે પ્રકંપે છે વિચારથી,

ભાવોદ્રેક ચૈત્ય કેરા કર્મ જેમ ઝંખના રાખતું બને, 

કો અંતરસ્થ સામર્થ્થ પ્રત્યે પાછી કરે દૃષ્ટિ સકંપના.

માર્યાદિત હતું ના જે ઇન્દ્રિયોની બાહ્ય સંવેદના વડે

તે મને રૂપ આપ્યાં છે સૂક્ષ્મભાવી વસ્તુઓને ચિદાત્મની,

વિના માધ્યમ નોંધ્યા છે સંસ્પર્શો જગના, અને

અશરીરી શક્તિ કેરાં જીવંત સ્પષ્ટ કાર્યને

દેહના મૂર્ત્ત રોમાંચમહીં છે પલટાવીયાં;

અદીઠ કરતાં કાર્ય બલો હ્યાં તલ-હેઠનાં

કે દીવાલતણી પૂઠે લપાઈને કાર્ય કરી રહેલ, તે

આવ્યાં આગળ ને ખુલ્લાં કર્યાં સ્વમુખ એમણે.

થયું પ્રત્યક્ષ જે ગૂઢ હતું તે ત્યાં, પ્રત્યક્ષે ગૂઢતાતણું

લીધું વળણ ને કાંધે ચઢાવ્યું અણદીઠને;

અણદીઠ બની ગમ્ય સંવેદાતું

ધક્કાધક્કી કરતું દૃશ્ય રૂપ શું.

મળતા બે મનો કેરા અનુસંધાનની મહીં

જોતો વિચારની સામે વિચાર, ને

વાણી કેરી જરૂર પડતી નહીં;

ભાવ આલિંગતો ભાવ ઉભયે હૃદયોમહીં,

માંસમાટી--શિરાઓમાં રોમહર્ષ લહેવાતા પરસ્પર,

કે લાય લાગતાં જેમ બે ઘરોની

જવાળાઓમાં થાય છે એકરૂપતા

તેમ અન્યોન્યમાં સૌ ત્યાં ઓગળીને બૃહત્કાય બની જતા:

બાઝતો દ્વેષને દ્વેષ, પ્રેમ પ્રેમ પર આક્રમતો જતો,

અદૃશ્ય મનની ભોમે મલ્લયુદ્ધ મચાવતો

એક સંકલ્પ સ્પર્ધંતા બીજા સંકલ્પ સાથમાં;

થતાં પસાર બીજાઓ તણાં સંવેદનો તરંગમાળ શાં

છોડી પાછળ જાતાં 'તાં પ્રકંપંતું માળખું સૂક્ષ્મ દેહનું,

ઘોડો છલંગતો રોષ તેઓ કેરો પાશવી હુમલો કરે,

ધ્રૂજતી ધરણીએ એ ધસારો ત્યાં પડઘી પાડતો જતો;

અન્યનો શોક હૈયાને ત્યાં આક્રાંત કરતો લાગતો હતો,

અન્યનો હર્ષ ઉલ્લાસે ઊછળીને રક્તમાં દોડતો હતો :

દૂર હોવા છતાં હૈયાં સમીપસ્થ બનવા શક્તિમાન ત્યાં,

વિદેશી સાગરો કેરે કાંઠે

બોલાયેલા અવાજો યે પાસેના બનતા હતા.

જીવંત આપ-લે કરો સ્ફુરતો ધબકાર ત્યાં :

સત્ત્વને સત્ત્વનું ભાન દૂર હોવા છતાં થતું,

ચેતના ચેતનાને ત્યાં હતી ઉત્તર આપતી.

ને છતાંયે હતી ના ત્યાં આખરી એકરૂપતા.

જુદાઈ ત્યાં હતી એક ચૈત્યથી અન્ય ચૈત્યની:

દીવાલ મૌનની એક અંતરાલે બંધાઈ શક્તી હતી,

સભાન બળનું એક રક્ષતું ને બનતું ઠાલ બખ્તર;

બંધ કરી શકાતું 'તું સત્ત્વ ભીતરની મહીં

એક એકાન્તતામહીં;

નિરાળો સહુથી સ્વાત્મામહીં માનસ એકલો

ત્યાં રહી શક્તિ હતો.

હજી હતું ન અદ્વેત, શાન્તિ ના એકતાતણી.

હજી અપૂર્ણ સૌ અર્ધ-જ્ઞાત, અર્ધ-સિદ્ધ રૂપ હતું તહીં :

અચિત્ કેરો ચમત્કાર વટાવાઇ ગયો હતો,

પરચૈતન્યમયનો ચમત્કાર હજી તહીં

હતો અજ્ઞાત, સ્વાત્મામાં રહેલો વીંટળાયલો,

સંવેદન થતું ન્હોતું એનું અજ્ઞેયરૂપનું,

જે તેઓ સૌ હતા તેનું મૂલ એ તેમની પરે

નીચે ન્યાળી રહ્યો હતો.

તેઓ આવ્યા હતા રૂપો બનીને ત્યાં નિરાકાર અનંતનાં.

અનામી શાશ્વતી કેરાં નામો રૂપે હતા જીવન ધારતા.

ત્યાં આરંભ અને અંત હતા ગૂઢ પ્રકારના;

સમજાવાય ના એવી આકસ્મિક જ લાગતી

મધ્યાવસ્થા કાર્ય ત્યાં કરતી હતી :

શબ્દરૂપ હતા તેઓ

જે વિશાળા શબ્દહીન સત્યની સાથ બોલતા,

અપૂર્ણ સરવાળામાં ખીચોખીચ ભર્યા એ આંકડા હતા.

સાચી રીતે કોઈએ ત્યાં જાતને જાણતું ન 'તું,

જાણતું ના હતું જગતને વળી,

કે પ્રતિષ્ઠાપિતા તેમાં રહેનારી સત્યતાને પિછાનતું :

અતિમાનસના ગુપ્ત ને ગંજાવર કોશથી

લઈને મન જે બાંધી શકતું 'તું તે જ સૌ જાણતા હતા.

અંધારું તેમની નીચે, અને શુભ્ર શૂન્ય ઉપર તેમની,

અનિશ્ચિત રહેતા તે મોટા એક આરોહી અવકાશમાં;

રહસ્યમયતાને તે

રહસ્યમયતાઓની સાહ્યથી સમજાવતા,

સમસ્યા વસ્તુઓ કેરી સમસ્યાના દ્વારા ઉત્તર પામતી.

સંદિગ્ધ પ્રાણને વ્યોમે જેમ જેમ નૃપ સંચરતો ગયો

તેમ તેમ બન્યો પોતે પોતા માટેય કોયડો;

પ્રતીકરૂપ સૌને એ હતો જોતો

અને અર્થ તેમનો શોધતો હતો.

મૃત્યુ ને જન્મના કૂદી વહેનારા પ્રવાહોની મહીં થઇ,

ને ચૈત્ય-પલટા કેરી

જગાફેર કર્યે જાતી સીમાઓ ઉપરે થઇ,

અંત આવે નહીં એવા જોખમે ભર સાહસે

સર્જનાત્મક ભૂ-ભાગે આત્મા કેરો બની મૃગયુ એ પછી

લઇ પીછો જિંદગીની સીલબંધ ભયાનક મુદાતણો,

એની અનુસર્યો સૂક્ષ્મ પગથીઓ પ્રચંડ કૈં.

આ મોટા પગલાંઓમાં આરંભે ના એકે લક્ષ્ય પડયું દૃગે : 

માત્ર સૌ વસ્તુઓ કેરું અહીં એણે વિશાળું મૂળ નીરખ્યું

દૃષ્ટિ જે કરતું પાર કેરા એથી વિશાળા મૂળની પ્રતિ.

કેમ કે ભૂમિની સીમારેખાઓથી

જેમ જેમ સરી એ દૂરની દિશે

તેમ તેમ અવિજ્ઞાત થકી જ્યાદા તંગ તાણ લહ્યું ગયું,

વધારે ઉચ્ચ સંદર્ભ મુક્તિ દેતા વિચારનો

આશ્ચર્ય ને નવી શોધ પ્રત્યે એને હંકારીને લઇ ગયો;

મામૂલી ફિકરોમાંથી છુટકારો આવ્યો ઉચ્ચ પ્રકારનો,

આશા ને અભિલાષાની આવી એક પ્રતિમા બલવત્તરા,

બૃહત્તર મળ્યું સૂત્ર, મળ્યું દૃશ્યસ્થાન એક મહત્તર.

ચકરાવા હમેશાં એ હતી લેતી સુદૂર જ્યોતિની પ્રતિ :

હજી ઇંગિત એહનાં

ખુલ્લું જે કરતાં તેથી વધારેને આચ્છાદી રાખતાં હતાં;

કિંતુ તત્ક્ષણની કોક દૃષ્ટિની ને ઈચ્છાની સાથ બદ્ધ એ

ઉપયોગતણે હર્ષે સ્વતાત્પર્ય ખોઈ બેઠેલ એ હતાં,

ને આમ અર્થ પોતામાં જે અપાર ભર્યો હતો

તે હરાઈ જતાં પોતે અસત્-અર્થે ચકાસતા

મીડા જેવાં બની જતાં.

શક્તિ જીવનની સજ્જ જાદૂઈ ને ભૂતાવિષ્ટ ધનુષ્યથી,

અદૃશ્ય રાખવામાં જે હતું આવ્યું તે લક્ષ્યે તાકતી હતી,

લક્ષ્ય હમેશ જે પાસે હતું તેને હમેશાં દૂર માનતી.

જેમ ઉકેલતો કોઈ અજવાળેલ અક્ષરો

ઉકેલી ન શકે એવા જાદૂ કેરા કો ચાવીરૂપ પુસ્તકે

તેમ તે જિંદગી કેરા સૂક્ષ્મ ને ગૂંચવાયલા

વિચિત્ર અક્ષરો કેરી વ્યવસ્થાનું દૃષ્ટિથી માપ કાઢતો,

અવગુંઠિત મુશ્કેલ એની ચાવીઓનું પ્રમેય પેખતો,

વેરાન કાળની ઘોર રેતી મધ્યે રેખાંકિત બનેલ ત્યાં

એનાં ભીષણ કાર્યોના આરંભો સૂત્રના સમા

બારીક અવલોકતો

કોક સૂચનને માટે

એનાં કાર્યોતણી શબ્દ-સમસ્યાને નિરીક્ષતો,

છાયાચિત્રો મહીં એનાં વાંચતો એ ઈશારા 'ના' જણાવતા,

છટકીને જતા 'તા જે લયવાહી રહસ્યમયતામહીં

તે તેના નૃત્યની મોહમાયા કેરા અનુક્રમો

ભારે લાદ્યા પ્રવાહોમાં ગ્રહવા મથતો હતો,

ભાગતા પગના ભાગી જતી ભોંયે

મથતો 'તો ઝાલવા ઝબકાર એ.

જિંદગીના વિચારો ને આશાઓની હતી ભુલભુલામણી,

હતા આડ-પથો એના અંતરંગાભિલાષના,

હતા ખચેલ સ્વપ્નનાંના ખૂણા અટપટા તહીં,

ને અસંબદ્ધ આંટાઓતણા કપટકાર્યથી

આડા પાર થતા બીજા આંટાઓ જે હતા તે મધ્યમાં થઇ

ભાગતાં દૃશ્યની વચ્ચે પડી ભૂલો જ્યાં ત્યાં ભટકનાર એ

એના એધાણને ખોઈ પીછો લેતો

દગો દેતા દરેક અનુમાનનો.

હમેશ મળતા એને ચાવીરૂપ શબ્દ પ્રશ્ન-ઉકેલના

કિંતુ તે તેમની સૂઝ દેવાવાળી ચાવી ના જાણતો હતો.

સૂર્ય એક હતો આંજી દેતો પોતા કેરી જ આંખ દૃષ્ટિની,

વિલસંતી સમસ્યાનો ફટાટોપ પ્રકાશતો,

વિચાર-વ્યોમના ગાઢ જામલી અંતરાયને

અજવાળી રહ્યો હતો :

એક નિસ્તેજ વ્યાપેલો સ્તબ્ધભાવ 

રજનીને તારા એના બતાવતો.

ખુલ્લી બારીતણા ગાળા પાસે જાણે પોતે બેઠેલ હોય ના

તેમ તે વીજવલ્લીના ઉપરાઉપરી થઇ

રહેલા ઝબકારમાં

વાંચતો 'તો પ્રકરણો-

લુપ્ત तत् सत् તણી શોધ કરી રહેલ જીવના

રમ્યરંગદર્શી તત્વવિચારનાં,

પ્રમાણભૂત આત્માની વસ્તુતાથી

નિષ્કર્ષે લી તેની નવલિકાતણાં,

તેની ધૂનતણાં, તેના તરંગોનાં ને તાળાબંધ અર્થનાં,

અવિચારી ને અગ્રાહ્ય તુક્કાઓ ને નિગૂઢ વળણોતણાં.

એના વરેણ્ય વપુનાં દર્શનો અટકાવતા

દીઠા એણે દીપતા કૈં વીંટા એના રહસ્યના,

દીંઠા વિચિત્ર ને અર્થ સૂચવંતાં

રૂપો એના જામા પર વણાયલાં,

નિહાળી રૂપરેખાઓ સાભિપ્રાય વસ્તુઓના ચિદાત્મની,

વિચાર-વર્ણની જોઈ જૂઠી એની પારદર્શકતા ઘણી,

રિદ્ધમંત જરી-કામે કલ્પનાઓ ભરી મૂર્ત્ત કરાયેલી,

અસ્થાની નીરખ્યાં મો'રાં અને છદ્મવેશી ભરતગૂંથણી.

અજાણી આંખવાળાં ને

ઓળખાય નહીં એવાં નિ:શબ્દ મુખ ધારતાં

એનાં રૂપો થકી સત્યતણાં મુખ હજાર કૈં

નાખી ચક્કરમાં દેતાં એને વિલોક્તાં હતાં,

છળવેશે રહી એની મૂર્તિઓની મહીંથી બોલતાં હતાં,

કે ગુપ્ત રિદ્ધિમાંથી ને એની વેશભૂષાની સૂક્ષ્મ દીપ્તિની

મહીંથી ન્યાળતાં હતાં.

અજ્ઞાતના સ્ફુલિંગોના પ્રસ્ફોટે અણચિંતવ્યા

અવ્યંજક અવાજોમાં સત્યતા આવતી હતી,

અર્થરહિત કલ્પો જે લાગતા તે સત્યને ઝબકાવતા;

અદૃષ્ટ ને પ્રતીક્ષંતાં ભુવનોથી સ્વરો જે આવતા હતા

તેઓ અવ્યક્ત આત્માના અક્ષ્રરોનો ઉચ્ચાર કરતા હતા,

ગૂઢ શબ્દતણો દેહ વસ્ત્રરૂપે જેમને ધારતો હતો.

નિગૂઢ ઋતના રેખાલેખો જાદૂગરી ભર્યા

કો ચોક્કસ છતાં વાંચી ન વંચાતી

સીલબંધ કરતા એકરાગતા,

કે રૂપ-રંગને યોગે કાળ કેરી નિગૂઢ વસ્તુઓતણી

અગ્રગામી ઘોષણાને નવું નિર્માણ આપતા.

લોલાં વેરાનમાં એનાં ને ઊંડાણોમહીં એનાં છુપાયલાં,

આનંદનાં અરણ્યોમાં આલિંગી જ્યાં રહ્યો છે ભય હર્ષને,

ત્યાં તેની નજરે પડી

એની ગાયક આશાઓ કેરી પાંખો છુપાયલી,

નીલ,સુવર્ણ ને ઘેરા લાલ રંગી અગ્નિની ઝલકે ભરી.

દૈવયોગતણા ક્ષેત્રમાર્ગો કેરી કિનારની

એની ગુપ્ત ગલીઓમાં અને એનાં ગાતાં ઝરણને તટે,

એનાં શાન્ત સરોમહીં

મહાસુખતણાં એનાં સ્વર્ણવર્ણ ફલોતણી

એને ચમક સાંપડી,

એનાં સ્વપ્ન અને ધ્યાનતણાં પુષ્પો કેરી સુંદરતા મળી.

જાણે કે ન થયો હોય ચમત્કાર

હૈયા કેરા પલટાના પ્રહર્ષથી,

તેમ તે ભૂમિકા કેરા

કીમિયો કરવાવાળા સૂર્ય કેરા પ્રકાશમાં

અધ્યાત્મ પ્રેમના યજ્ઞ રૂપ વૃક્ષતણી પરે

એક ઐહિક પુષ્પનું

પ્રસ્ફોટન થતું ઘેરું લાલ એ નીરખી રહ્યો.

ઊંઘે ભરાયલી એની બપોરી ભવ્યતામહીં

હોરાઓ મધ્યમાં એણે જોઈ એક પુનરાવૃત્તિ ચાલતી,

રહસ્યમયતા કેરે સ્રોતે એણે

વાણિયાના નૃત્ય જેવું જોયું નૃત્ય વિચારનું,

જે સ્રોતની સપાટીએ રહે છે સરતા છતાં

અજમાવી નથી જોતા તેની મર્મરતી ગતિ,

વાંછેલા હસ્તથી જાણે છટકીને જવા ના હોય દોડતી

તેવી તેની

ગુલાબી કામનાઓના હાસ્યનો સાંભળ્યો ધ્વનિ,

કલ્પનાના તરંગોનો સુણ્યો મીઠો ઝાંઝરી ઝમકારને.

જીવમાન પ્રતીકોની મધ્યમાં એ એની નિગૂઢ શક્તિના

ચાલ્યો ને એમને સાચાં સમીપસ્થ રૂપોના રૂપમાં લહ્યાં.

માનવી જીવનોથી યે વધુ નકકૂરતા ભર્યા

એ જીવને છુપાયેલી સત્યતાના

હૈયા કેરી ધબકો ચાલતી હતી:

જેના આપણને માત્ર વિચારો આવતા અને

થતાં સંવેદનો માત્ર તે મૂર્ત્તિમંત ત્યાં હતું,

જે અહીં બાહ્ય રૂપોને ઉછીનાં લે

તે ત્યાં આપમેળે હતું રચાયલું

એની કઠોર ટૂકોએ સંગાથી મૌનનો બની,

એના પ્રચંડ એકાન્તભાવનો સાથ મેળવી,

એની સાથે ધ્યાનલીન શૃંગોએ સ્થિત એ થયો,

જહીં જીવન ને સત્ત્વ પારના સત્સ્વરૂપને

અર્ધ્યરૂપે સમર્પિત થયેલ છે,

અને અનંતતામાં ત્યાં જોઈ એને વિમોચતી

અર્થયુક્ત અને મોંએ ઢાંક્યાં ગરુડ એહનાં,

અજ્ઞેય પ્રતિ સંદેશો લઇ જાતાં વિચારના.

ચૈત્યદર્શનમાંહે ને ચૈત્ય સંવેદનામહીં

એની સાથે એ તદ્દરૂપ બની ગયો,

પોતાના ઘરમાં જેમ તેમ તેનાં ઊંડાણોમાં પ્રવિષ્ટ એ,

એ જે હતી અને જેને અર્થે એ ઝંખતી હતી

તે બધુંય બની ગયો,

બન્યો વિચારતો એના વિચારોથી

ને એનાં પગલાંઓએ એ યાત્રા કરતો થયો,

એને શ્વાસે જીવતો ને એની આંખે સર્વ કાંઈ સમીક્ષતો,

કે જેથી શીખવા પામે પોતે એના ચૈત્યાત્માના રહસ્યને.

સાક્ષી વિવશ પોતાની સામે આવેલ દૃશ્યથી,

પ્રાણપ્રકૃતિના ભવ્ય

અગ્રભાગતણી શોભા અને લીલા પ્રશંસતો,

એની સંપન્ન લાલિત્યે ભરી કારીગરીતણાં

અદભુતોને વખાણતો,

એ એના આગ્રહી સાદે રોમાંચિત બની ગયો;

આવેગાવિષ્ટ એ એની શક્તિ કેરી મોહિની ઝીલતો હતો,

એનો નિગૂઢ સંકલ્પ

ઓચિંતાનો લદાયેલો પોતાની પર પેખતો,

પ્રચંડ પકડે ભાગ્ય ગૂંદનારા

પોતા પર મુકાયેલા એના હાથ નિહાળતા,

લહેતો 'તો સ્પર્શ એનો ચલાવતો,

પકડે લઈને હાંકી જતી એની શક્તિ સંવેદતો હતો.

કિંતુ આ પણ જોયું કે આત્મા એનો ભીતરે રડતો હતો,

ભાગતા સત્યને ઝાલી લેવા માટે

નકામાં મથતા એના પ્રયાસો પણ પેખિયા,

ગમગીની ભરી આંખે નિરાશાની બનેલી સહચારિણી

એણે એની આશાઓ પણ નીરખી,

એનાં ઝાંખા ભર્યા અંગો કબજે નિજ રાખતો 

એનો રાગે ભર્યો ભાવ નિહાળિયો,

અભિલાષ ભર્યા એના વક્ષોજોની

પીડા જોઈ, જોયો પ્રહર્ષ એમનો,

વૈતરું કરતું એનું મન જોયું,

ન સંતોષ થતો જેને મેળવેલાં ફળો થકી,

એના હૃદયને જોયું

જે એકમાત્ર પ્રેમીને નથી બંદિ બનાવતું.

સામે સદા મળી એને શક્તિ એક શોધતી અવગુંઠિતા,

દેશપાર કરાયેલી દેવી સ્વર્ગો નકલી રચતી જતી,

નારસિંહ મૂર્ત્તિ એક

આંખો જેની ગુપ્ત સૂર્ય પ્રત્યે ઊંચે નિહાળતી.

પ્રાણ-પ્રકૃતિના રૂપો મધ્યે એને

આત્મા એક લાગતો 'તો સમીપમાં:

તેનું નિષ્ક્રિય સાન્નિધ્ય બળ એના સ્વભાવનું;

આ એકમાત્ર છે સત્ય દેખાતી વસ્તુઓમહીં

પૃથ્વી પરેય આ આત્મા ચાવી છે જિંદગીતણી,

બાહ્ય નક્કર બાજૂઓ કિંતુ એની

ક્યાંય એની નિશાની ન બતાવતી.

શોધી શોધાય ના એવી છાપ છે એ

આત્મા કેરી એનાંસૌ કાર્યની પરે.

એની અપીલ છે લુપ્ત શિખરોને અર્થે ભાવ દયામણો.

રેખા છાયામયી માત્ર કોક વાર ઝલાય છે,

જે ઢાંકેલી સત્યતાની સૂચનારૂપ લાગતી.

ગૂંચવાયેલ અસ્પષ્ટ રૂપરેખાવલી લઇ

એની સામે રહી તાકી શક્તિ જીવનની તહીં,

ને આંખો ન શકે ધારી એવું ચિત્ર રજૂ કર્યું,

લખાયેલી ન 'તી એવી વાત મૂકી સમક્ષ ત્યાં.

જેમ ખંડિત ને અર્ધનષ્ટ રૂપરેખાની યોજનામહીં

થાય છે, તેમ ત્યાં પીછો લેનારાં લોચનો થકી

તાત્પર્યો જિંદગી કેરાં પલાયન કરી ગયાં.

ચહેરો જિંદગી કેરો

આંખો આગળથી રાખે સંતાડેલું એના સત્યસ્વરૂપને;

ગૂઢાર્થ જિંદગી કેરો છે લખાયો અંતરે અથ ઊર્ધ્વમાં.

જે વિચારે અર્થયુક્ત બને છે તે એ વસે પાર દૂરમાં;

દેખાતો એ નથી એની અર્ધ પૂરી થયેલી યોજના મહીં.

સંજ્ઞાઓ ગૂંચવી દેતી વાંચવાની આશા ફોગટ આપણી

યા મળે શબ્દ અર્ધાક રમાયેલા શબ્દના કોયડાતણો.

એકમાત્ર જીવને એ બૃહત્તર

ગુહાલીન વિચાર આવતો મળી,

શબ્દ કો સૂચવાતો જે અર્થને સમજાવતો,

પૃથ્વીની 'મિથ' વસ્તુને

બુદ્ધિગમ્ય બને એવી કથાનું રૂપ આપતો.

આખરે સત્યના જેવું લાગતું કૈં દૃષ્ટિગોચર ત્યાં થયું.

અડધી અજવાળાતી હવામાંહે દૈવાધીન રહસ્યની,

સત્યનો અડધો કાળો ભાગ જોનાર આંખને

દેખાઈ પ્રતિમા એક જીવતા ધૂંધળાટમાં,

ને સૂક્ષ્મ રંગની ઝાંયોતણા ધુમ્મસમાં થઇ

ડોકિયું કરતાં એણે જોઈ એક શૃંખલાબદ્ધ દેવતા

દૃષ્ટિએ અર્ધ-આંધળી,

પોતે જેમાં જતો 'તો તે જગથી ગભરાયલી,

ને છતાં જ્યોતિ કો એના આત્માને પ્રેરતી હતી

તેનું ભાન ધરાવતી.

આકર્ષતો અજાણી ને દૂર કેરી આછેરી ઝબકો ભણી,

દોરતો દૂરના એક બંસી બજવનારની

બંસરીના સ્વરોથકી,

 જિંદગીના હાસ્યની ને સાદની વચમાં થઇ

ને કોટી કોટી કૈં એનાં પગલાંની

અંધાધૂંધી ભરેલી સૂચિમાં થઇ,

કો ગંભીર અને પૂર્ણરૂપ આનંત્યની પ્રતિ

પોતાનો એ માર્ગ શોધી જતો હતો.

વન એની આસપાસ પ્રાણની ભૂમિકાતણી

સંજ્ઞાઓનું ખડકાતું જતું હતું:

અનુમાન વડે યા તો અકસ્માત ઊજળા દૈવયોગથી

નિશાન તાકતા બાણ સમા કૂદી પડનારા વિચારથી

લાગ્યો એ પઢવા એના કલ્પના રંગરંગના

માર્ગ-દીપો પલટો પામતા જતા,

અનિશ્ચિત અને વેગી બનાવોના એનાં સંકેતરૂપકો,

પ્રતિકોમાં તમાશાઓ આલેખાતા એના ચિત્રક્ષરો વડે,

અને જટિલ માર્ગોએ કાળ કેરા સીમાનાં ચિહ્ન એહનાં.

ગલીકૂંચી મહીં એની

સમીપે સરવાની ને હઠી પાછા જવાતણી

બધી બાજુ જીવને એ આકર્ષંતી ને પાછો ઠેલતી હતી,

પરંતુ અતિશે પાસે આવે એ તો

એના આશ્લેષમાંથી એ નીકળી છટકી જતી;

દોરી એ સર્વ માર્ગોએ જતી એને

કિંતુ એકે ખાતરીબંધ માર્ગ ના.

બહુસૂરી ચમત્કારી ગાને એના પ્રલુબ્ધ એ

આકર્ષાઈ જતો એના મનોભાવોતણી જાદૂગરી વડે

ને સ્વૈર એહને સ્પર્શે હર્ષ ને શોક પામતો

જતો ખોવાઈ એનામાં કિન્તુ એને સંપ્રાપ્ત કરતો નહીં : 

એની આંખોથકી સ્વર્ગ સરી જાતું સ્મિત એને સમર્પતું :

એનું સૌન્દર્ય પોતાનું સદા માટે બનેલ છે

એવાં એ સ્વપ્ન સેવતો,

સેવતો સ્વપ્ન કે એનાં અંગો એનું સ્વામિત્વ અપનાવશે.

પરમાનંદના એના સ્તનોની મોહિનીતણાં

આવતાં સ્વપ્ન એહને.

ઉજ્જવલ લિપિમાં એની,

પ્રભુના શુદ્ધ ને આદ્ય પાઠ કેરા

મનસ્વિતા ભર્યા એના કરેલા અનુવાદમાં,

અવિજ્ઞાત મહાનંદોતણી ચાવીરૂપ અદભુત શાસ્ત્રને

પોતે વાંચી રહ્યો છે એમ માનતો.

કિન્તુ જીવનનો શબ્દ છે પોતાની લિપિ મધ્યે છુપાયલો,

ગાને જીવન કેરા છે ગુમાવેલો પોતાનો દિવ્ય સૂરને.

અણદીઠ અને બંદી બનેલો નાદને ગૃહે

સ્વપ્નને વૈભવે લીન આત્મા કાન દઈ સુણે

સહસ્ત્ર કાઢતું સૂર માયાનું રસગીતડું.

હૈયું લેતી હરી વાણે નાજુકાઇ ભરી જાદૂગરી તહીં,

કે રાગરંગને એના ઝાંય દેતો જાદૂ જ્વલંત એક ત્યાં,

છતાં માત્ર જગાડે તે ઝણેણાટી ભંગુર ચારુતાતણી;

અટંતા કાળના ઘાએ ઘવાનારી યાત્રા ભ્રમણશીલ ને

અતૃપ્ત અલ્પ-જીવંત આનંદાર્થે થતો પોકાર એમનો,

યા તો આળોટતા તેઓ હર્ષોન્માદે મન ને ઇન્દ્રિયોતણા,

કિંતુ ચૂકી તેઓ પ્રકાશંતો ઉત્તર અંતરાત્મનો.

અંધી ધબકે હૈયાની અશ્રુ દ્વારા હર્ષની પ્રાપ્તિ સાધાતી,

પહોંચતું કદી ના જ્યાં એવાં શૃંગો માટેની એક ઝંખના,

પુરાયેલી નથી એવી કામનાની મહામુદા

સ્વર્ગની પ્રતિના એના અવાજનાં

અંત્ય આરોહણો કેરું પગેરું કાઢતાં જતાં.

ભૂતકાળતણી દુઃખસ્મૃતિઓ પલટાય ને

બની જૂની ઉદાસીની માર્ગરેખા મધુરી સરકી જતી :

વજૂ પીડાતણાં રત્ન છે એનાં અશ્રુઓ બન્યાં,

શોક એનો ગાન કેરો જાદૂઈ તાજ છે બન્યો.

મહાસુખતણી એની ઝડપો અલ્પ કાલની

સપાટીને કરી સ્પર્શ છટકે કે જાય છે જે મરી પછી :

સ્મૃતિ એક ગુમાવેલી પડઘાતી એનાં ઊંડાણની મહીં.

અમરા ઝંખના એની, સાદ એનો અવગુંઠિત આત્માનો;

સીમિત કરતા મર્ત્ય લોકે બંદિ બનેલ એ,

જિંદગીથી ઘવાયેલો આત્મા એના હૈયામાં ડૂસકાં ભરે;

પીડા સેવાયલી પ્રીતે છે ઊંડામાં ઊંડો પોકાર એહનો.

નિરાધાર અને આશા તજનારા માર્ગોએ ભમતો જતો,

રાહે રાહે અવાજના

નાસીપાસ તજાયેલો સ્વર પોકાર પાઠવે

ભુલાયેલા પરમાનંદની પ્રતિ.

કામનાની ગુહાઓમાં પડતા પડઘામહીં

પથભ્રષ્ટ બનેલ એ,

ચૈત્યની મૃત આશાઓ કેરાં ભૂતો જીવતાં રાખનાર એ,

મીઠા ને ભ્રમમાં નાખે એવા સૂરો સુણવાને વિલંબાતો

દુઃખને હૃદયે ઘૂમ્યા કરે એ સુખશોધમાં.

ભાગ્યનિર્માણના હસ્તે વિશ્વ કેરી વીણાને સ્પર્શે છે કર્યો,

સૂરો વ્યાકુલતાપૂર્ણ વચ્ચે ઘૂસી ગયેલ છે,

અંત:સંગીતની ગુપ્ત ચાવીને એહ આવરે,

જે સપાટીતણા દોરે લયો પોતે રહીને અસુણાયલી.

તે છતાંયે જીવવું ને સર્જવું તે સ્વયં આનંદરૂપ છે,

પ્રેમ આનંદ છે, વ્યર્થ જાય સૌ તે છતાં યે શ્રમ હર્ષ છે,

ઠગે છે મેળવેલું સૌ, ને આલંબ લીધોલો હોય જેહનો

તે બધું દે દગો તો ય હર્ષ છે શોધવામહીં;

ને છતાં ગહને એને છે એવું કૈં જે અર્થે દુઃખ સાર્થ છે,

પરમાનંદના અગ્નિ સાથે એક

સ્મૃતિ ભાવોદ્રે કી તંગ કર્યા કરે.

શોકનાં મૂળ નીચે યે છુપેલો એક હર્ષ છે :

કેમ કે એકરૂપે જે બનાવ્યું છે તેમાંનું વ્યર્થ કૈં નથી :

હારેલાં આપણાં હૌયાંમહીં ઈશ-સામર્થ્ય અનુજીવતું,

અને વિજયનો તારો ઉજાળે છે અઘોર માર્ગ આપણો;

આપણું મૃત્યુ યે માર્ગ બનાવાતું નવીન ભુવનોતણો.

આણે છે જિંદગી કેરે સંગીતે આ ઉછાળો સ્તોત્રગાનનો.

સર્વને અર્પતી એહ મહિમા નિજ કંઠનો;

પ્રહર્ષો સ્વર્ગના એના હૈયા આગળ મર્મરી

પસાર થઇ જાય છે,

પૃથ્વીની ક્ષણજીવી જે લાલસાઓ તે એને અધરે કરી 

પોકાર લય પામતી.

એની કલા થકી માત્ર ઇશદત્ત ઋગ્-ગાન છટકી જતું,

જે એની સાથ આવ્યું 'તું એના અધ્યાત્મ ધામથી

પણ જે અર્ધ-માર્ગે જ અટકીને હતું નિષ્ફલ નીવડયું,

છટકી જાય છે મૌન શબ્દ એક

વાટ જોતાં જગોના જે કોક ઊંડા વિરામમાં

જાગરૂક રહેલ છે,

છટકી જાય છે વળી

શાશ્વતીની ચૂપકીમાં મોકૂફીએ રહેલો મર્મરાટ કો :

કિંતુ ઉચ્છવાસ ના કોઈ આવતો ઊર્ધ્વ શાંતિથી :

રોકી શ્રવણને લેતી એક આડકથા વૈભવશાલિની

ને હૈયું સુણતું એને ધ્યાનથી ને આત્મા સંમતિ આપતો;

સંગીત શીઘ્ર લોપાતું તેની આવૃત્તિ એ કરે,

ક્ષણભંગુરતા માટે વેડફીને કાળ કેરી અનંતતા.

ભૂલી જતી ઘડીઓને અવાજે જે આવે છે સ્વરકંપ તે

પડદા પૂઠે રાખે છે ઉચ્ચ ઉદ્દીષ્ટ વસ્તુને,

નિસર્ગ-શક્તિના મોટા તાંતવી વાઘની પરે

જેને વગાડવા આત્મા સ્વયંભૂનું થયું છે આવવું અહીં.

માત્ર અહીંતહીં એક મર્મરાટ શાશ્વત શબ્દનો બલી,

સ્વર આનંદથી પૂર્ણ, સ્પર્શ સુન્દરતાતણો

હૈયાને ને ઈન્દ્રિયોને રૂપાંતર પમાડતો,

વૈભવ ભમતો દિવ્ય, ને પોકાર નિગૂઢ કો

સર્વથા સંભળાતાં ના અત્યારે જે

તે સામર્થ્ય ને માધુર્ય સ્મરાવતો.

ગાળો વચ્ચે અહીંયાં છે, અહીંયાં શક્તિ પ્રાણની

પડે છે અટકી યા તો ઊતરી જાળ છે તળે;

જાદૂગરતણી આથી કળા કંગાળ થાય છે;

ને આ ઉણપને લીધે

બધું બીજું પાતળું ને ખાલી બનેલ લાગતું.

એનાં કર્યોતણી ક્ષિતિજ-રેખને

આલેખંતી દૃષ્ટિ અર્ધ જ દેખતી :

પોતે શું કરવા આવી છે તે એનાં ઊંડાણો યાદ રાખતાં,

પણ છે મન ભૂલ્યું તે યા હૈયું ભૂલ ત્યાં કરે :

ગયો છે પ્રભુ ખોવાઈ અંતહીન સીમાઓમાં નિસર્ગની.

જ્ઞાને સર્વજ્ઞતા કેરો ઉપસંહાર સાધવો

કર્મમાં કરવો ઊભો સર્વસામર્થ્થવંતને,

એના હૃદયોનો પ્હેલો હતો ખ્યાલ

સર્જવો હ્યાં એના સર્જનહારને,

આક્રાન્ત કરવું વિશ્વ-ક્ષેત્ર સંપૂર્ણ ઈશ્વરે.

હજી યે દૂર છે જેહ પરબ્રહ્ય

તેનું સર્વસિદ્ધિદાયી રૂપે પ્રાકટ્ય સાધવા,

અનિર્વાચ્યતણા એને ઉદગારે પલટાવવા,

કેવલબ્રહ્યની શક્તિતણો એ હ્યાં મહિમા આણવા ચહે,

સ્થિતિને પલટાવી એ દેવા માગે

સૃષ્ટિ કેરા લયે પુરણ ડોલને,

શાંતિના વ્યોમની સાથે સંલગ્ન કરવા ચહે

મહાસિન્ધુ મુદાતણો.

કાળમાં આવવા માટે શાશ્વતીને બોલાવનાર અગ્નિ એ,

આનંદ આત્મનો જેવો છે જીવંત

તેવો દેહતણો પણ બનાવવા,

કરી ઉદ્વાર પૃથ્વીનો એને સ્વર્ગ-પડોશણ બનાવવા

જીવન શ્રમ સેવે છે થવા માટે પરમાત્મા-સમોવડું,

સાધવાને સમાધાન

પાતાલગર્ત કેરું ને સનાતન-સ્વરૂપનું.

પારના સત્યની પ્રત્યે દૃષ્ટિ એની રહેતી વ્યાવહારિકી

દેવો કેરા અવાજોથી દેતી નીરવતા ભરી,

કિન્તુ બૂમમહીં થાય ગુમ એકમાત્ર છે જે અવાજ તે.

કાં કે પ્રકૃતિનાં કાર્યો પાર એનું ચઢી દર્શન જાય છે. 

જુએ જીવન એ ઊર્ધ્વે દેવોનું સ્વર્ગની મહીં,

વાંદરાની દશામાંથી અર્ધ-દેવ પ્રકટી બ્હાર આવતો,

આપણા મર્ત્ય તત્વે એ એટલું જ કરી શકે.

અર્ધ-દેવ અર્ધ-દૈત્ય અહીંયાં છે કૃતિ સર્વોચ્ચ એહની :

વ્યોમ ને પૃથિવી વચ્ચે ઝોલા ખાતી આ મહત્તર જિંદગી,

એનાં સ્વપ્નાંતણી પૂઠે પડેલો છે વિરોધાભાસ માર્મિક :

પોતાનો પ્રબલાશ્લેષ પરો જે હર્ષને કરે

તેની શોધમહીં એની અવગુંઠિત શક્તિથી

પ્રેરાય છે જગ અજ્ઞાનતાતણું :

એના આલિંગને આવી નિજ મૂળ પ્રત્યે એ ન વળી શકે.

અપાર શક્તિ છે એની, ને અનંત

એના કાર્યતણી સંચાલના બૃહત્,

આડે માર્ગે જતું એનું તાત્પર્ય લોપ પામતું.

જન્મેલી સૌ વસ્તુઓના ધર્મને ને યાત્રાની વંક-રેખને

પોતાના ગુપ્ત હૈયામાં લઇ જાય છે, છતાં

આંશિક જ્ઞાન લાગે છે એનું, એનો ઉદ્દેશે અલ્પ લાગતો;

ઘડીઓ વૈભવી એની માંડે પાય જમીને ઝંખનાતણી.

છે સીસા શો અવિદ્યાનો ભાર પાંખો ઉપરે ચિંતનાતણી,

દાબી દે સત્ત્વને એની શક્તિ વાઘા પહેરાવી દઈ નિજી,

કાર્ય એનું કરે બંદી એની અમર દૃષ્ટિને.

મર્યાદાનું ભાન એનાં પ્રભુત્વોની પૂઠે ભૂત બની ભમે,

કયાંય ના ખાતરીબંધ મળે સંતોષ, શાંતિ ના :

એના કાર્યમહીં છે સૌ ગહરાઈ અને સૌન્દર્ય, તે છતાં

આત્માને મુક્તિ દેનારા જ્ઞાનની છે તહીં કમી.

પુરાણી ને વિલાયેલી મોહિની છે એક તેને મુખે હવે,

તેજીલી કૌતુકે પૂર્ણ વિદ્યા તેની

એને માટે બની છે અળખામણી;

એ જે આનંદ આપે છે તેથી ઊંડો

વિશાળાત્મા એનો આનંદ માગતો.

એની કૌશલથી આંકી રેખામાંથી માગે એ છટકી જવા;

કિંતુ ના શિંગડાનું કે હાથીદાંતતણું મળ્યું

એને દ્વારા બહાર નીકળી જવા,

મળી છટક-બારી ના યા આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિની.

ન 'તો નીકળવાનો ત્યાં માર્ગ કોઈ એ સ્વપ્નસમ દેશથી.

આપણા જીવને નિત્ય કાળ મધ્યે થઈને ચાલવું પડે;

કરતું મૃત્યુ ના સાહ્ય, વૃથા આશા વિરામની;

કો એક ગુપ્ત સંકલ્પ ચાલુ રે'વાતણી ફરજ પાડતો.

આપણી જિંદગી કેરો વિસામો છે અનંતમાં.;

આવી ન શકતો એનો અંત, અંત છે સર્વોત્તમ જીવન.

મૃત્યુ છે માર્ગ જાવાનો, લક્ષ્ય યાત્રાતણું એ આપણું નથી :

કોઈ પ્રાચીન ને ઊંડો લાગેલો છે એક આવેગ કાર્યમાં :

ગુપ્ત સાંકળથી જાણે બાંધ્યા તેમ જીવો ખેંચાય આપણા,

જન્મથી જન્મમાં એક લોકથી અન્ય લોકમાં 

એ ઉઠાવાઈ જાય છે,

પડે છે આપણો દેહ તે પછી યે લંબાવ્યે જાય આપણાં

કર્મ મુસાફરી જૂની સંતતા અટક્યા વિના

ન નીરવ મળે કોઈ શૃંગ કાળ જ્યાં વિશ્રામ લઇ શકે.

જાદૂઈ આ હતો સ્રોત્ર જે ન કોઈ સાગરે પ્હોંચતો હતો.

એ ગમે તેટલો દૂર ગયો, જ્યાં જ્યાં વળી વળ્યો

ત્યાં ત્યાં એની સાથ દોડયું કર્મચક્ર અને એને ટપી ગયું;

હમેશાં યે

કામ આગળનું એક કરવાનું બાકી રહી જતું હતું.

અશાંત ભુવને એહ કર્મનો એક તાલ ને

પોકાર શોધનો એક હમેશાં વધતો જતો;

હૈયું કાળતણું દેતો ભરી કાર્યવ્યગ્ર મર્મરતો ધ્વનિ.

યુક્તિપ્રયુક્તિ ત્યાં સર્વ ને વિરામ વિનાની હિલચાલ ત્યાં.

સેંકડો અજમાવતા માર્ગ જીવનના વૃથા :

એનું એ જ છતાં યે જે હજારો રૂપ ધારતું

છૂટવા મથતું 'તું તે એની એક્સ્વરતાથી પ્રલંબિતા,

ને નવી સર્જતું ચીજો જૂની જેવી જે જરાવારમાં થતી.

લલચાઈ જતી આંખ વિલક્ષણ સજાવટે

બદલાયાતણા ખ્યાલે મનને ઠગવા નવાં

મૂલ્યો ઓપ ચઢાવંતાં હતાં પ્રાચીન વસ્તુને.

અસ્પષ્ટ વિશ્વની પૃષ્ટભૂમિકાએ

એનું એ જ છતાં જાણે જુદું એવું ચિત્ર એક પ્રકાશતું.

જેમાં જીવો અને કર્મો તેમનાં ને બનાવો સંઘર્યા હતા

એવું માત્ર અન્ય એક ભુલભુલામણિયું ગૃહ,

બદ્ધાત્માઓતણો માર્ગવ્યવહારે ભરેલી એક કો પુરી,

સૃષ્ટિ ને સૃષ્ટિનો માલ વેચવાનું બજાર ત્યાં

મહેનતે મચેલું જે મન ને ઉર તેમને 

માટે સામે રજૂ થયાં.

જ્યાંથી શરૂ થતી ત્યાં જ આવતો અંત જેહનો

એવી ચક્રાકાર જે ચાલતી ગતિ

તેહને પૂર્ણતા કેરા અજ્ઞાત માર્ગની પરે

અખંડ ચાલતી આગેકૂચનું નામ છે મળ્યું.

અનુગામી યોજનાએ દોરી જાય પ્રત્યેક અંત્ય યોજના.

છતાં નવીન પ્રત્યેક પ્રસ્થાન અંત્ય લગતું,

શાસ્ત્ર પ્રેરિત, સિદ્ધાંત કેરું શિખર આખરી,           

ઢંઢેરો પીટતું સર્વ કાળ કેરાં

કષ્ટો કેરા રામબાણ ઈલાજનો,

વહી વિચારને જાતું એના સૌથી ઊંચા ચરમ ઉડણે,

બણગાં ફૂંકતું સર્વશ્રેષ્ઠ પરમ શોધનાં;

અલ્પજીવી કલ્પ એકએક એક રચના નાશવંત છે,

પ્રથા અમર પોતાની એવું પ્રથિત એ કરે,

દાવો એ કરતું કે છે પોતે પૂર્ણ રૂપ સૌ વસ્તુઓતણું,

સત્યનો આખરી સાર, કાળ કેરી સોનેરી શ્રેષ્ઠતા વળી.

છતાં મૂલ્યે અંતહીન ન કશું સિદ્ધ છે થયું :

ફરીથી નિત્ય નિર્માતી, કદીપ પરિપૂર્ણ ના,

એવી સૃષ્ટિ સદા અર્ધ-પ્રયત્નોને

લોપ પામ્યા પ્રયત્નોની ઉપરે ખડકયે જતી,

ને એક ખંડને જોતી સનાતન અખંડ શો.

નિર્માતી વસ્તુઓ કેરા લક્ષ્યહીન સરવાળે વધ્યા જતા

અવશ્યંભાવિતા કેરા મોઘ કૃત્ય સમું અસ્તિત્વ લાગતું,

સનાતન વિરોધોની મલ્લકુસ્તી સમોવડું

ગાઢાસ્લિષ્ટ પ્રતિદ્વન્દ્રીતણી બાથે ઘલાયલું,

સ્પષ્ટ ના વસ્તુનું કાર્ય ને ન ખ્યાલ એવા નાટકના સમું,

કૂચ ભૂખ્યાં જીવનોની લક્ષ્યહીન થયે જતી,

કે કાળા ફલકે ખુલ્લા દિગ્-વિસ્તારે લખાયલું,

જીવનો વ્યર્થ સંયોગ પુનરાવૃત્તિ પામતો,

આશા નૈષ્ફલ્ય પામેલી, જયોતિ જે ના પ્રકાશેલી હતી કદી,

ધૂંધળી શાશ્વતી મધ્યે નિજ કર્મો કેરા બંધનમાં પડી

સંસિદ્ધિ નવ પામેલી શક્તિ કેરો પરિશ્રમ.

નથી અંત, યા હજી ના અંત જોઈ શકાય કો :

હારી ગયેલી છે તો યે જિંદગીએ મથ્થા જ કરવું રહ્યું;

હમેશાં તાજ એ એક જોતી કિંતુ પકડી શકતી ન એ;

પોતાની પતિતાવસ્થા પાર એની છે મંડાયેલ મીટડી.

એને ને આપણે હૈયે હજી યે સ્પંદમાન છે

મહિમા જે હતો એકવાર કિંતુ હવે નામેય જે નથી.

યા હજી ન પમાયેલા પારમાંથી સાદ આપણને કરે

માહત્મ્ય એક ના જેને હજી પ્હોંચ્યું અટકી પડતું જગત્ .

આપણી મર્ત્ય સંજ્ઞાની પૂઠે એક રહેલી સ્મૃતિની મહીં

રહે છે આવતું એક સ્વપ્ન જયાદે સુખપૂર્ણ હવાતણું ,

જે પરમાનંદના મુક્ત હૈયાં કેરી આસપાસ શ્વસ્યા કરે,

આપણાથી ભુલાયેલું તો ય નષ્ટ કાલે અમર રાજતું.

મહાસુખતણી ભૂત-છાયા એનાં ઊંડાણો પૂઠે ઘૂમતી;

કેમ કે હાલ જોકે છે ઘણાં દૂર તો ય છે યાદ એહને

પોતા કેરા પદેશો જે છે સોનેરી સુખે ભર્યા,

છે પ્રમોદી કામના જ્યાં, જ્યાં સૌન્દર્ય, શક્તિ ને સુખશર્મ છે,

પોતાનાં જે હતાં સર્વે મધુરાસ્વાદ આપતા

ધુતિમંત પોતાના સ્વર્ગની મહીં,

અમૃતાનંદના એના રાજ્યમાં જે

પ્રભુના મૌન કેરા ને અતલાતલ ગર્તના

મધ્યમાર્ગે વિરાજતાં.

આ જ્ઞાન આપણા ગુહ્ય ભાગોમાં છે રક્ષી રાખેલ આપણે;

અપીલે એક અસ્પષ્ટ રહસ્યમયતાતણી

થતો આપણને ભેટો એક ઊંડી અદીઠ સત્યતાતણો,

જે ક્યાંય વધુ સાચી છે

જગ કેરા વિદ્યમાન સત્યના મુખડા થકી :

આપણે સ્મૃતિમાં જેને આણી ના શકતા હવે

તે પાછળ પડેલું છે એક સ્વરૂપ આપણું,

ને જે રૂપ થવાનું છે હજી બાકી

તે આત્માથી ચલાવાઈ રહેલા આપણે છીએ.

પોતાના આત્માનું રાજ્ય ગુમાવ્યું હોય કોઈએ

તેની પેઠે આપણે યે દૃષ્ટિ પૂઠળ ફેંકતા,

અપૂર્ણ જીવનો જન્મ આ જે છે આપણો અહીં

તેનાથી અન્ય કો દૈવી સ્વરૂપ નિજ જન્મનું

જોવાની રાખતા સ્પૃહા,

મનની વિસ્મૃતિ દ્વારા ચૂક્યા જે આપણે છીએ,

ને સ્વર્ગની સુરક્ષામાં છે જે ધૈર્યધારણે સચવાયલું

તેને આ કે દિવ્ય જ્યાદા બીજા ભુવનની મહીં

પાછું મેળવવા કેરી આશા અંતર રાખતા: -

આપણી આત્મસત્-તાની સ્વાભાવિક મહામુદા,

હર્ષ જેને સાટે શોક છે સ્વીકારેલ આપણે,

દુઃખમાત્ર લઇ વેચી માર્યું છે તે રોમહર્ષણ દેહનું,

ફૂદૂં જેમ તમોગ્રસ્ત ઝંખે જ્યોતિ ભભૂકતી

તેમ ઝંખી રહી છે જે મહાનંદ મનુપ્રકુતિ આપણી

તે પુનઃકરવા પ્રાપ્ત આશા અંતર રાખતા.

કદી યે ન પમાયેલા વિજયાર્થે

આગેકૂચ રૂપ જીવન આપણું.

ઊર્મિ સત્-તાતણી આ જે મુદાની લાલસા કરે,

અસંતુષ્ઠ બલો કેરો આ વિક્ષોભ સમુત્સુક,

આ કતારો દૂર દૂર લંબાયેલી

આશાઓની જવા આગે મહાયત્ન કર્યે જતી,

આપણે સ્વર્ગનું નામ દેતા જે નીલ શૂન્યને

તેની પ્રત્યે કરે ઊંચી આંખો અર્ચન અર્પતી,

ને કદી જે નથી આવ્યો તે સ્વર્ણવર્ણ હસ્તની

પ્રતિક્ષા કરતી રહે,

જુએ છે જગ આખું યે વાટ જે અવતારની

તેની આશા કર્યો કરે,

માર્ગો પે કાળના દેખા દેશે જે તે

મુખ શાશ્વતતા કેરું નરી સુંદરતા ભર્યું

જોવાની ઝંખના કરે.

શ્રદ્ધા તો યે પ્રદીપ્ત કરતા પુન :

સંબોધી સ્વાત્મને આપણ બોલતા,

" અહો !  જરૂર એ એકવાર પોકાર આપણો

સુણીને આવશે અહીં,

જિંદગી આપણી એક દી નવેસર સર્જશે,

અને ઉચ્ચારશે સૂત્ર શાંતિનું જાદુએ ભર્યું,

ને વિશ્વની વ્યવસ્થામાં આણશે પરિપૂર્ણતા.

અવતાર લઇ એક દિન એ જીવને અને

પૃથ્વી પર પધારશે,

એની સહાયને માટે પોકાર કરતા જગે

આવશે એ નિત્ય કેરાં દ્વારોની ગુપ્તતા તજી,

ને અહીં લાવશે સત્ય મુક્તિ દેનાર આત્મને,

આનંદ લાવશે દિવ્ય દિક્ષા દેનાર જીવને,

ને પ્રેમના પ્રસારેલા બાહુઓના રૂપમાં બળ લાવશે.

એક દિન ઉઠાવી એ લેશે ભીષણતા ભર્યો

પડદો જે છે સ્વસૌન્દર્યની પરે,

લાદશે વિશ્વના સ્પંદી રહેલા ઉરની પરે

બળાત્કારે મહામુદા,

જ્યોતિ ને પરમાનંદ રૂપ ગુપ્ત સ્વરૂપ જે

છે પોતાનું તેને ખુલ્લું બનાવશે."

પરંતુ પ્હોંચવા માટે એક અજ્ઞાત લક્ષયને

હાલ તાણીતોસી મથંત આપણે :

શોધ ને પ્રાપ્તિનો અંત નથી, ના અંત જન્મનો,

અંત ના મરવાનો ને ના પાછા આવવાતણો;

જીવન લક્ષ્યને સિદ્ધ કરી માગે લક્ષ્યો એથી મહત્તર,

જાય જીવન જે મોઘ ને પામે અવસાન જે

તેને પાછું જીવવું પડતું ફરી;

અને આમ થતું રે'શે જ્યાં સુધી જીવને નથી

જાણ્યું કે અટકી પોતે પડવાને સમર્થ ના.

જીવન-મૃત્યુ જે માટે નિર્માયાં છે તે બધું કરવું રહ્યું.

કિંતુ કોણ કહેશે કે તે પછી યે વિરામ છે ?

યા તો ગહન હૈયામાં પ્રભુ કેરી પરમોચ્ચ મુદાતણા

એકરૂપ જ આરામ અને કર્મ રહેલ છે.

નથી અજ્ઞાન જ્યાં નામે એવી ઉચ્ચ દશામહીં

પ્રત્યેક ગતિ છે એક ઊર્મિરૂપ શાંતિ ને સંમુદાતણી,

પ્રભુની નિશ્ચલા સ્રષ્ટિ શક્તિ વિશ્રામરૂપ છે,

કર્મ છે લહરી એક ઉદભવેલી અનંતમાં,

અને છે જન્મ સંકેત એક શાશ્વતતાતણો.

રૂપાંતરતણો સૂર્ય પ્રકાશી હજુ યે શકે

અને રાત્રિ કરી ખુલ્લું શકે મર્મ પોતાની ગૂઢ જ્યોતિનું;

જાતે રદ થતો, જાતે જાતને દુઃખઆપતો

વિરોધાભાસ છે જે તે પલટાઈ

જાય એક સ્વયંજ્યોતિ રહસ્યમયતામહીં,

અંધાધૂંધી બની જાય હર્ષપૂર્ણ ચમત્કૃતિ.

પ્રભુ પ્રત્યક્ષ હ્યાં ત્યારે થાય ને હ્યાં મૂર્તિમંત બની શકે;

ત્યારે પ્રકટતા પામે આત્માની એકરૂપતા;

અને જીવન પોતાનું મુખ સાચું બતાવે અમૃતત્વનું.

અત્યારેં કિંતુ છે એને ભાગ્યે માત્ર અંતહીન પરિશ્રમ:

પામતા પુનરાવૃત્તિ ઘટનાઓતણા એના દશાંશમાં

જન્મ ને મૃત્યુ દેખાતાં આંદોલાતાં એનાં બે બિન્દુઓ સમાં;

પુરાણું પ્રશ્નનું ચિહન હાંસિયામાં પ્રત્યેક પૂર્ણ પૃષ્ટના,

પ્રત્યેક ગ્રંથ છે એના પ્રયત્નોના ઇતિહાસતણો બન્યો. 

કલ્પો મધ્ય થઇ યાત્રા હજી કરી રહેલ છે

એક હકાર લંગડો,

ને સદાકાળના એક ના નો છે સાથ એહને.

બધું એળે જતું લાગે, છતાં અંત વિનાનો ખેલ ચાલતો.

લાગણી વણનું ચક્ર ગોળગોળ હમેશાં ફરતું જતું,

નથી જીવન કેરો કો ન નતીજો, ના મૃત્યુ નિર્મુક્તી લાવતું.

પોતાની જાતનો બંદી બનેલો જીવ જીવતો

ને રાખે સાચવી વ્યર્થ પોતાના અમરત્વને;

નિર્વાણ ના મળે એને, છુટકારાતણો કેવળ માર્ગ જે

દેવોની એક ભૂલ છે નિર્માણ જગનું કર્યું.

યા ઉદાસીનતા ધારી સનાતન

કાળને નીરખી રહ્યો.