उमासहस्रम् (प्रभाख्यया व्याख्यया समेतम्)

॥ अथ महर्दर्शनम्-उपदेशलाभः ।।

जप्ताः की. श. १९०७ संवत्सरे, अरुणाचलक्षेत्रे तपश्चरत्याचार्ये संशयातमिव मुहूर्तमात्रमस्य चलितं चित्तम् । “अकरवं बाल्यादारभ्य शतलक्षजपेन पञ्चा-क्षरपुरश्चर्याम् । श्रीविद्याद्याश्च मन्त्राः । एकवाराशनोपवासादि-कृच्छ्रव्रतैरपि नाद्यापि भगवान् प्रसन्नोऽभूत् । शास्त्राणि न मृषा भवन्ति । कोऽपि स्यान्मम साधनविधाने लोपः। किं करवाणि? अथवा निगमागम-शास्त्रपुराणेतिहासान् सम्यग्विचारितवत: श्रद्धावतोऽपि मम तपःस्वरूपमेव न विदितं भवेत्” इति अस्य ध्यायत एव, ज्वलिता काचन धीरिममाविवेश । "इह गिरौ गुहायां स वसति ब्राह्मणस्वामी। बहोः कालान्मौनमवलम्ब्य तपसि तिष्ठति। तपसः स्वरूपं तस्य विदितमेव भवेत् । भवतु, अधुनैव तं दृष्टवा प्रक्ष्यामि" इति सद्य एव जपस्थलं विहायोत्थितः । स सोमवासरः कात्तिक-शुक्लचतुर्दशीदिवसः (क्री. श. १८. ११. १९०७), नभोमणेर्नभोमध्यात्पश्चि-माभिमुखं चलितस्य गतं घटिकाद्वयम्। अनेन गिरिमारुह्य बहिर्गुहायाः समु-पविष्टो दृष्टो ब्राह्मणस्वामी। अरुणाचलक्षेत्रे ते कृत्तिकोत्सवदिवसाः । तेषु ब्राह्मणस्वामिनो वासस्थलमपि जनसङ कुलं भवेत् । तस्मिन् दिवसे तु विजनमासीत्। देवमनुकूलमिति धैर्यमवलम्ब्योत्साहवान्विनयेन स्वामिनं तमुपासर्पत्। निकटं गत्वा दृष्टमात्रस्य तस्य मौनीन्द्रस्य दक्षिणं चरणं दक्षिणेन हस्तेन, वाम वामेन चोभावप्युपसङगृह्य साष्टाङ्गं प्रणिपत्योत्थाय व्यजिज्ञपत्-“अधीतानि शास्त्राणि। बहुशस्तपश्चरितम्। जप्ताश्च मन्त्राः तपसः स्वरूपं त्वजानन्तमिवात्मानं पश्यामि। भवानिह तपसि स्थितो वेदेति श्रद्दधे। अनुगृह्यतामयं जन" इति ॥

तदा स मुनिपुङगव इमं प्रत्यभिजज्ञे आन्ध्रोऽयं विद्वान् काव्यकण्ठगणपति-शास्त्रीति । यतोऽत्र द्विवेभ्यः संवत्सरेभ्यः पूर्वम् उषितो मौनस्वामिनमेनं द्विर-दर्शत् किलास्मदाचार्यः। तदानीमेकदा⁵

ततो देव्याः प्रसादादेवायं सिद्धो गुरुर्लब्ध इति कृतज्ञो भक्तिपरवशतयो-मां देवीमधिकृत्य पद्यानां सहस्रेण ’उमासहस्र’ नाम स्तोत्रकाव्यमरीरचत् । तच्च विंशत्या दिवसानां समाप्ति नेतव्यमिति धृतव्रतेन समारब्धम्। दिने दिने चलदेवाभूद्रचनम् । विशे तु दिवसे शतद्वयाधिकानि पद्यानि रचयितव्या-न्यवशिष्टान्यभूवन् । गिरेरङ्के बहिराम्रगुहायाः स्वगुरोमहर्षेः सन्निधावुप-विष्टस्तत्कालनिबद्धान् द्विशताधिकश्लोकांल्लेखक: चतुभिः शिष्यरलेखयत् । रात्रेद्वितीये मुहूर्ते प्रारभ्याधरात्रे समाप्तवान् । विजृम्भिताऽस्याऽऽशुधारा सारस्वतप्रभावस्य । तावन्तं कालं निमीलितनेत्र उपविष्ट एवासीद् भगवान् महर्षिः। ग्रन्थे सम्पूर्णे त्विदमुन्मीलितलोचनः प्राह “किं मयोक्तं सर्वं लिखितम्" इति। आचार्यस्येतरेषां चायमाश्चर्यमजीजनन्महर्षेः प्रश्नः । भग-वान् महर्षिः करुणामूर्तिरगाधान्तानात् सद्यो निर्गतः बाह्यस्य भुवनस्य अन्तरस्य च विशेषमपश्यन्नेवं पृच्छति। अस्यानुग्रहविशेषादेव प्रेरितो दिव्या-वेश एव निदानमर्धरात्रान्तरेव ग्रन्थसमापनस्येति प्रश्नस्य भावमवबुद्धय “अथ किम्। सर्वमनुगृहीतं गृहीत्वा ग्रन्थमिदानीं समाप्तवानस्मी" ति गुरोः प्रश्न-स्योत्तरमवोचदन्तेवासी। अत एव प्रथमं प्लवङ्गसंवत्सरे निबद्धस्योमासह-स्रस्यान्ते लिखितेषु श्लोकेष्वयं दृश्यते-

"यदस्य महतः काले पारं यातोऽस्मि कर्मणः । अनुग्रहोऽयमाचार्यरमणस्य महात्मनः ॥

" इति । तत्रैव रचनकालोऽपि दत्तो द्वाभ्याम् ।

"प्लवङ्गे कात्तिके कृष्णे षष्ठयां मङ्गलवासरे। स्तोत्रमेतत्समारब्धं तटे शोणधराभृतः ।।

एकादश्यां शुक्लपक्षे मार्गशीर्षे रवेदिने । नीतं समाप्ति विंशत्या दिनानां वतिना मया ॥

" इति । इमं पावनं ग्रन्थं कालान्तरेषु तपसोऽङ्गतया सप्तवारं संस्कृतवान्कवि-कुलेश्वरः। ग्रन्थमधिकृत्यान्यत्र विचार्यते। प्रकृतमनुसरामः॥

अथैकदाऽस्मिन्नेव काले रात्री भगवतो महर्षेः सन्निधौ स्वशिष्यः सहा-चार्ये समुपविष्टे, स्तोत्राणि गायति, श्रीमहर्षेमस्तकादूर्ध्वं नभस्त: किमपि ज्योतिर्नक्षत्राकृति षट्कृत्वस्तस्मिन्नवतीर्णमदृश्यत । अनेनासाधारणदर्शनेन भगवान्रमण: साक्षात्कात्तिकेयस्यांशतो भुवि सञ्जात इत्यस्मदाचार्यस्य प्रत्य-भासीत्। तत: परमेव “यानायात्र न केकिनां कुलपति"रिति श्लोकाष्ट-केन स्वगुरुं रमणमस्तौषीत्। ततः क्षेत्रान्तराणि जिगमिषुररुणाचलात् प्रस्था-नसमये महर्षि गुरुमिदं किलापृच्छत् “किमलम् अहंमूलान्वेषणमिष्टार्थसिद्धये, उत मन्त्रध्यानमवश्यम् ?" इति । ’आद्यमेव पर्याप्त मिति प्रतिवचो गृहीत्वा प्रतस्थे॥

दक्षिणदेशे कन्याकुमारीक्षेत्रावधि बहूनि तीर्थानि गत्वा तत्र तत्र मूर्ती-रस्तौषीत्। पश्चिमाब्धितीरे गोकर्णे कञ्चित्कालमुवास। दीर्घकालवासक्षेत्रेषु विश्रुतम् उत्कलेषु भुवनेश्वरक्षेत्रं प्रथमं गणनीयम्। अत्र हि बाल्ये मन्त्र-साधनेन भुवनेश्वरी किलाराधितवान्। अत्र ह्येव स्वप्ने काचन स्त्री जिह्वा-यामस्य मधु निक्षिप्यान्तर्धानमगात्। अनन्तरमेव कविता वशिताऽभूदित्या-चार्यमुखादस्माभिः श्रुतम्। आन्ध्रोत्कलमध्ये मध्ये वयसि महेन्द्रपर्वते च तपस्तप्तम्। गोकर्णप्रान्तेषु चिरमवात्सीत्। द्रविडेषु आदाविवान्तेऽप्य-रुणाचलस्थलमेव चिरकालवासभूरभूदस्य । अत्र हि स्वगुरोमहर्षेरावासः । अत्र ह्येव पुनः पुनर्गुरुसन्निधिमागत्योषितः । अत्रैव महत्यो योगानुभूतयः समपद्यन्त। अत्रैवाम्रगुहायां तपसि स्थितस्य महानुभावस्य शिरोग्रन्थिभेदेन शीर्षकपाले भिन्ने। अस्मात् कपालभेदादेव “व्यपोह्य शीर्षकपाले भूरित्यग्नौ प्रतितिष्ठति" इति श्रुतेर्गहनो भावः तन्मुखादेवास्माभिरवबुद्धः ।।

अथास्यायुषोऽपरार्धं प्रायेण ऋग्वेदार्थविचारादिना सम्पूरितम् । मन्त्रा-र्थविचारे विलक्षणो भवत्यनेन दर्शितः पन्थाः। सर्ववेदभाष्यकृतं सायणमा-चार्य बहुमन्यमानोऽपि तद्भाष्यसाहाय्येनैव बहुषु स्थलेषु संहितासु मन्त्रार्थान् अन्यथा व्याख्यासीत्। मान्त्रवर्णिकानां गहनार्थबोधनाय ऋग्भाष्योपोद्धातं न्यबध्नात्। वेदमन्त्रेषु मन्त्रद्रष्टषु चाद्वितीयाऽस्य भक्तिः । वेदेषु क्वचिद् गुप्तान् अस्त्रमन्त्रान् दृष्ट्वा, ’अलौकिकोपायप्रदर्शका मन्त्रा’ इति शिष्येषु वैदिकी भक्ति श्रद्धां च प्रत्यतिष्ठिपत् । वेदानधिकृत्य आचार्याशयस्येदं वशिष्ट्यं द्रष्टव्यम् ॥

ब्राह्मणानाम् उपनिषदां च मूलं मन्त्रसंहिता इत्याचार्यस्य सिद्धान्तः। उप-निषदां विधिशेषत्वं यथाऽस्य नाभिमतम्, तथा मन्त्राणां कर्माङ्गत्वनियमोऽपि नाभिमतः। मन्त्रमूलादेव द्वे शाखे भवतः। तत्रैका कर्मकाण्डात्मिका अपरा ज्ञानकाण्डात्मिका चेति। कर्मसु विनियुक्ता बहवो मन्त्रा अध्यात्मपरतया व्याख्येयाः। सर्वेषां मन्त्राणां कर्मपरतया व्याख्यानमसमञ्जसमित्येवमादयो भावाः स्वप्रणीतेषु ग्रन्थेषूपपाद्यन्ते ।

आचार्यः पूर्वोत्तरमीमांसयोविमर्श कृत्वा ग्रन्थान् न्यबध्नात् । ज्योतिषा-युर्वेदतन्त्रशास्त्रीयग्रन्थाश्च प्रणीताः। भाववैशिष्टयं तु सर्वत्र प्रणीतेषु स्फुटं दृश्यते। भारतचरित्रविमर्शने विक्रान्तोऽसौ भारतसङ ग्रहं नाम विमर्शग्रन्थम् अत्यन्तसरलया रीत्या व्यरीरचत्। चरित्रकथावस्तु निर्माय “पूर्णा" इति कथां नवीनकथाशैल्या सर्वगुणशोभितया भाषया हृदयङ्गमया निबद्धवान् । अत्र नवीना संस्कृतवचनशैली दीर्घसमासजटिलवाक्यविवर्जिता आधुनिका-नामामोदमादधीत। अथोमाशतकं, शिवशतकं, इन्द्राणीसप्तशती, प्रचण्ड-चण्डीत्रिशती, अग्निवाय्वादिगीतमालेत्यादिपरस्सहस्राणि पद्यानि स्तोत्रगिरां सन्दर्भस्याभिनवानि प्रतिमानानि व्यतानीत् ॥

अथ संस्कृतवाङमयेऽस्यात्यन्तप्रियपूज्यौ द्वौ कोशौ। तत्रैको ब्रह्मकोशः ऋग्वेदसंहिता, अन्यस्तु वेदादिशास्त्ररहस्यकोशो महाभारतसंहिता। महा-भाष्यं वा पठनीयं राज्यं वा शासनीयमित्यभियुक्तानां प्रशस्तिरस्य सुतराम-भिमता। त्रीणि भाष्याणि रचनरीत्यपेक्षया प्रियतमान्यस्य । तत्रापि पात-जलं महाभाष्यम् अग्रं स्थानमवहदस्य हृदये। शाबरं भाष्यं द्वितीयं, शारी-रकभाष्यं भगवत्पादानां तृतीयम् ।।

सङ्घोद्धारो देशक्षेमं सर्वसमयसामरस्य मान्त्रवणिकदेवतातत्त्वप्रकाशन-मित्येतेष्वाचार्यस्यासीज्जीवितसहचरी ज्वलन्ती महती काङक्षा। तदर्थाः स्तुतयश्शतशो दृश्यन्ते तदीयग्रन्थेषु। बहोः कालात्पूर्वम् एवमगासीत्-

"आनने त्वदीयनाम पावनाच्च पावनं यस्य पुण्यपूरुषस्य पूरुषार्धविग्रहे । सैरिभासुरेन्द्रहन्त्रि सम्मदाय भूयसे बन्धनालयोऽपि तस्य नन्दनं वनं यथा ॥" इति। महती काचन दैवी विभूतिर्मानुषीं तनुमाश्रित्य भूमौ कञ्चि-त्कालं विलसितेत्यसंशयम्। अथवा वैष्णवसमयजयस्तम्भो निगमान्तदेशिक: आत्मानं ⁶

जयतु भरतक्षोणीखण्डं विषादविवर्जितं जयतुः गणपस्तस्य क्षेमं विधातुमना मुनिः । जयतु रमणस्तस्याचार्यो महर्षिकुलाचलो जयतु च तयोर्माता पूता महेशविलासिनी ॥
(उमासहस्रे स्त. ३४ श्लो. २४)