उमासहस्रम् (प्रभाख्यया व्याख्यया समेतम्)

चतुर्दशः स्तबकः

अस्मिन् स्तबके देव्याः देश-काल-रूपावस्थानोपन्यासेन योगानुभवदान-दक्षायाः काली, गौरी, कुण्डलिनी इति प्रसक्तायास्तस्याः स्तुतिर्भवति ॥

कारणमखिलमतीनां वारणमन्तर्लसत्तमसः ॥
मन्दस्मितं महेश्वर- सुदृशो मे श्रेयसे भवतु ॥१॥

कारणमिति- अखिलमतीनाम् अखिलानां सकलानां मतीनां बुद्धीनां ज्ञाना-नाम् इति यावत् कारणं मूलं, अन्तर्लसत्तमसः अन्तः लसतो व्याप्रियमाणस्य तमसोऽन्धकारस्य अज्ञानस्येत्यर्थः, वारणं निवारणं महेश्वरसुदृशः ईश्वर-सुन्दर्याः मन्दस्मितं मे मम श्रेयसे कल्याणाय भवतु। सर्वेषां ज्ञानानां कार-णतया स्थितस्य महेश्वरीमन्दस्मितस्य अन्तस्तिमिरस्य मूलाज्ञानस्य निवार-कत्वमुपपन्नम्। तस्मात् ज्ञानलाभ-अज्ञानध्वंसाभ्याम् अन्यत् किं परमं श्रेयो-ऽस्तीति तदुभयसाधकं महेश्वरीमन्दहसितं स्तुतम् ॥१॥

विश्वतनुस्तनुगात्री वज्रमयी पुष्पसुकुमारी ॥
सर्वस्य शक्तिरबला काली गौर्यम्बिका जयति ॥२॥

विश्वेति- विश्वतनुः विश्वं समस्तं भुवनं तनुः शरीरं यस्याः सा ब्रह्मा-ण्डशरीरा इत्यर्थः, तनुगात्री कृशाङ्गी सुन्दरी स्त्रीत्यर्थः, वज्रमयी स्वार्थे मयट, वज्रमणिवत् कठोरा, पुष्पसुकुमारी कुसुमवत्कोमला, सर्वस्य सतः शक्तिः सर्वशक्तिः, अबला अविद्यमानबला स्त्री च, काली कालवर्णा, गौरी गौराङ्गी शुभ्रवर्णेत्यर्थः, अम्बिका जयति ॥

शरीरस्य विश्वात्मकत्वात् बृहत्त्वेऽपि तनुत्वं तनुगात्रीति प्रसिद्धः, वज्रवद्-दृढ-कठोरत्वे अपि कुसुमकोमलत्वं स्त्रीदेहत्वात्, सर्वशक्तिरपि स्त्रीरूपत्वा-दबलेति प्रसिद्धिः, श्यामलत्वे अपि श्वेतत्वं काली गौरीति उभयथा ख्यातेः । एवमन्योन्यविरुद्धलक्षणा अप्रमेयस्वरूपा भगवती देवीति भावः । वस्तुत- स्तस्याः स्वरूपे एवंविधविरोधो नेत्युत्तरत्र वक्ष्यति। अस्मदादीनां भाषया यो विरोधो लक्ष्यते, स स्वभावतस्तस्याः सर्वथावर्तनात् परिहृतो भवतीति विरो-धाभासोऽलङ्कारः । शर्वस्य शक्तिरिति पाठान्तरम् ॥२॥

तामाहुर्जगदम्ब गौरों केचित्परे कालीम् ॥
सा गौरी महिलातनु- रम्बरतनुरुच्यते काली ॥३॥

तामिति- केचित् विदः तां जगदम्बां लोकमातरं गौरीमाहुः, परे अन्य तां कालीमाहुः। उभयथाऽपि एकैव सा जगदम्बेत्यर्थः । सा महिलातनुः स्त्रीशरीरा सती गौरी भवति, सैव अम्बरतनुः आकाशशरीरा सती काली उच्यते। तस्मान्नामरूपभेदेऽपि स्वरूपेणाभेदा जगदम्बेत्युक्तम् ॥३॥

महिलातनुरम्बा पूर्वं स्तुता। इह काल्यास्तत्त्वं व्याख्याय तद्वैभवं पुर-स्ताद्वयाचष्टे ॥

पारकशक्तेः काल्याः केवललिङ्गन भिद्यते कालः ॥
यत्पाकतो गभीराद् भुवने सर्वेऽपि परिणामाः ॥४॥

पाचकेति- काल: भूतादिव्यवहारहेतुः पाचकशक्तेः पचति सर्वं परि-पक्वं करोतीति पाचक: महाकालो रुद्रः तस्य शक्ति: तस्याः पञ्चमी, केवल-लिङ्गेन लिङ्गमात्रेण भिद्यते। काल: पुल्लिङ्गः काली स्त्रीलिङ्ग इत्येष एव भेद: काली-कालयोरिति भावः। गभीरात् अत्यन्तमगाधात् यत्पाकतो यस्य कालस्य पाकतः पचनकर्मणः परिपाककार्यात् भुवने लोके सर्वे सकला अपि परिणामाः परिपाकाः भवन्तीति शेषः । सर्वस्यापि सृष्टस्य वस्तुनः रूपाद्रूपान्तरप्राप्तिर्भवतीत्यर्थः ॥४॥

सर्वभुवनाश्रयत्वात् काली नाम्ना दिगन्येन ॥
लोके तु व्यवहरणं विदुषां दिक्कालयोर्भाक्तम् ॥५॥

सर्वेति- सर्वभुवनाश्रयत्वात् सर्वेषां भुवनानाम् आश्रयः अधिष्ठानम् अधि-करणम् इति यावत्, तस्य भावस्तस्माद्धेतोः काली अन्येन नाम्ना नामान्तरेण दिक् देशः भवति, लोके विदुषां बुधानां दिक्कालयोः दिशः कालस्य च व्यवहरणं व्यवहारः, भाक्तं गौणम् । पूर्वं काली कालात्मेत्युक्तं, इह सा देशात्मापीति कथितम्। विदुषां देश-कालव्यवहारस्तु गौणः न मुख्यः, उभयोरपि मूलरूपं काल्येवेति सिद्धान्तात् । देशकालव्यापारविवरणेनकैव देवीति विशदयति ॥५॥

दिगदितिरगावखण्डा परिणमयित्री स्मृता काली ॥
दक्षस्यैका दुहिता सा द्वे गुणभेदमुग्धवृशाम् ॥६॥

दिगिति- दिक् अखण्डा अदितिः अगादि अभ्यधायि। देशस्य विभुत्वात् सकलपरिच्छेदकावकाशोऽपि स्वयम् अपरिच्छेद्यत्वात् अदितिरिति नाम। कथम् ? दो-अवखण्डने इति धातोनिष्पन्नत्वात् खण्डार्थको दितिशब्दः, तस्मादखण्डा अदितिरिति आख्यातम् । काली परिणमयित्री परिपाकविधात्री स्मृता। सा पाचकशक्तिरिति प्रागुक्तः । एवमुभे अप्येकवेत्याह । दक्षस्य प्रजापतेः एकव दुहिता पुत्री सती देवी, सा द्वे अदितिः काली इति भवति। केषाम् ? गुण-भेदमुग्धदृशां, गुणभेदेन सर्वाश्रयस्थैर्य-सर्वपरिणमनगुणयोः भेदेन मुग्धा मूटा दृष्टिर्येषां तेषां गुणभेददर्शनविमोहितबुद्धीनाम् एकाऽपि सती पृथक् द्वे भवतः ॥६॥

देहे देहे सेयं कुण्डलिनी नाम जगदम्बा ॥
सा स्वपिति संसृतिमतां युञ्जानानां प्रबुद्धा स्यात् ॥७॥

सा देहे इति- सेयम् अदिति: कालीति नामभेदेनोक्ता जगदम्बा लोकमाता देहे देहे प्रतिदेहं कुण्डलिनी नाम कुण्डलिनीति ख्याता भवतीति शेषः । संसृतिमतां संसारिणां पामराणां देहेषु स्वपिति पामरदेहेषु सुप्ता भवतीत्यर्थः । युञ्जानानां योगिनां प्रबुद्धा स्यात् योगिदेहेषु उन्निद्राभवेत्। कुण्डलिनी प्रति प्रथमशतके व्याख्यातम् ॥७॥

मूलाधारादग्नि ज्वलति शिरस्तः शशी द्रवति ॥
कुण्डलिनीमयि मन्ये वीणाशयनात्प्रबुद्धेयम् ॥८॥

मूलेति- मूलाधारात् षण्णामाधारचक्राणामादिमात् अग्निवलति दीप्तो भवति, शिरस्तः सहस्रारात् शशी सोमो द्रवति अमृतं स्रावयतीत्यर्थः। सह- रस्यामृतांशुनिलयत्वं मूलाधारस्याग्निकुण्डत्वं च योगिषु प्रसिद्ध । कुण्ड-नीप्रबोधकाले एव योगिनि उक्तमग्निज्वलितं सोमस्रवणं च सम्भवतः । त एवाह, इयं कुण्डलिनीशक्तिः, वीणाशयनात् मस्तकस्थलमारभ्य आमूला-रं या अस्थिपञ्जरिका भवति सैव सादृश्यात् वीणेत्युच्यते सैव शयनं मात् प्रबुद्धा इति मन्ये ऊहे। यातायातविहारे’ ’नृतनुषु विहरन्तीं त्वां’ ४ स्त. श्लो. ६-७) इति श्लोकद्वयव्याख्याने इदं तत्त्वं प्राक्प्रदर्शितम् ॥८॥

यद् द्रवति तत्र किं त्वं किं तत्र त्वमसि यज्ज्वलति ॥
किमु तत्रासि महेश्वरि यदुभयमेतद्विजानाति ॥९॥

यदिति- यत् शिरस्तः द्रवति तत्र त्वमसि किम् ? यत् मूलाधारात् लति तत्र त्वमसि किम् ? उत अथवा, भोः महेश्वरि ! एतदुभयं सोम-वणमूलम् अग्निज्वलनमूलं द्वयं च कर्म, यत् कर्तृ, विजानाति तत्रासि किम् ? ग्निश्च सोमश्च यत्र प्रतिष्ठितौ तदेवोभयमूलम् उभयं च जानाति, तच्च र्वेषामाधारचक्राणाम् आधारत्वेन स्थितं दहरपदवाच्यं हृदयाकाशमाहुः । किं त्रासि त्वम् ? ॥९॥

एतावग्नीषोमो ज्वालाभिश्चन्द्रिकाभिरपि ॥
आवृणुतस्तनुमनयो-र्व्यक्तित्वं मे पशुर्भवतु ॥१०॥

एताविति- एतौ मम त्वाचप्रत्यक्षविषयौ अग्नीषोमौ मूलाधाराग्निः हस्रारसोमश्च ज्वालाभिः दीप्तिभिः, चन्द्रिकाभिः शीतमरीचिभिः तनुं रीरम् आवृणुतः, अग्निः ज्वालाभिर्देहमावृणोति सोमो ज्योत्स्नाभिश्चेति क्रमे-व समन्वयः। अनयोः अग्नीषोमयोः मे मम व्यक्तित्वं साहङ्कारं पृथगा-मत्वं ’व्यक्तिस्तु पृथगात्मता’ पशुः आलभ्यो भवतु। प्रथमस्तबके दक्षयाग-था व्याख्याता, अत्र कविस्वानुभवप्रसक्त्या अग्निष्टोमस्य तत्त्वार्थो याख्यातः ॥१०॥

अग्निस्त्वं सोमस्त्वं त्वमधो ज्वलसि द्रवस्यूर्ध्वम् ॥
अमृतमनयोः फलं त्वं तस्य च भोक्त्री चिदम्ब त्वम् ॥११॥

अग्निरिति- अम्ब ! अग्निः त्वं, त्वमग्निरूपेणासोत्यर्थः, सोमस्त्वं सोम-पेणापि त्वमेवासीत्यर्थः । त्वम् अधः मूलाधारात् ज्वलसि, न केवलमग्निरसि; ज्वलनक्रियाऽप्यसि इत्यर्थः। ऊर्ध्वं सहस्रारात् द्रवसि द्रवणक्रियाऽप्यसि, अन-योरग्नीषोमकार्यज्वलन-द्रवणयोः फलम् अमृतं भोग्यं च त्वं, तस्यामृतस्य भोक्त्री चित् चितिरपि त्वम् । एवं भोक्त्री चित्, भोग्यम् अमृतं, भोग-क्रिया ज्वलनद्रवणात्मिका भोगकरणभूतौ अग्नीषोमौ इति सर्वमपि त्वमेव भवसि ॥११॥

किन्नु सुकृतं मया कृत- मखिलेश्वरि कि तपस्तप्तम् ॥
क्रीडयसि मां प्रतिक्षण मानन्दसुधानिधावन्तः ॥१२॥

किन्विति- अखिलेश्वरि ! सर्वेश्वरि मया कि सुकृतं पुण्यं कृतम् आचरितम् ? नु वितर्के। किं तपस्तप्तम् ? कीदृशं वा कायक्लेशजनकचान्द्रा-यणादिव्रतम् अनन्यविषयध्यानरूपं वा किं तपः अनुष्ठितम् ? यस्य सुकृतस्य तपसो वा फलत्वेन मयि असाधारणं प्रसादं कुरुषे इत्युत्तरार्धेनाह। मां प्रति-क्षणं क्षणे क्षणे विच्छेदराहित्येनेति यावत्, अन्तः अन्तरे आनन्दसुधानिधौ आनन्दामृतसागरे क्रीडयसि क्रीडन्तं कुरुषे ? ईदृशस्य असामान्यविलासलाभ-स्यानुगुणं मदाचरितपूर्वं सुकृतं तपो वा न जाने इति भावः ॥१२॥

क्षान्तं किं मम दुरितं शान्तं कि देवि ते स्वान्तम् ॥
अनुगृह्णासि विचित्र मामप्यपराधिनां प्रथमम् ॥१३॥

क्षान्तमिति- देवि ! मम दुरितं पापं क्षान्तं किं किं सोढम् ? पाप-प्रमार्जनं कृतं वेति पृच्छति । ते स्वान्तं मनः शान्तं किम् ? मम विषये तव क्षमया शान्तिर्जाता किम् ? प्रसन्नाऽसि किमित्यर्थः। एवं प्रश्नस्य हेतु-माह। अपराधिनां दोषिणां प्रथममाद्यं मामपि अनुगृह्णासि अनुग्रहपात्रं करोषि, विचित्रम् आश्चर्यम् ॥

कथमिह कविरात्मानम् अपराधिनां प्रथममाह ? लोके पापविलसितं सम-स्तं स्वीयत्वेनाभिमान्य अहं पापिनामग्रणीरिति ब्रवीति । अतः प्रथमशब्देन प्रथमगण्यत्वं गम्यते। ’उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्’ इति अस्य महासत्त्वता व्यज्यते ॥१३॥

काले काले सन्ध्या- रूपा नोपासिता भवती ॥
विच्छिन्नः स्मार्ताग्नि- स्त्रेता कुत एव वह्नीनाम् ॥१४॥

काले इति- काले काले श्रौत-स्मार्तकर्मानुष्ठानाय विधिविहितेषु काले-ष्वित्यर्थः, सन्ध्यारूपा, सन्धौ अहोरात्रसन्धौ भवा सन्ध्या सा रूप यस्याः सा भवती न उपासिता मया न सेविता। सायं-प्रातस्सन्ध्यावन्दनमपि न कृतम् । स्मार्ताग्निः औपासनाग्निः विच्छिन्नः उद्वाहात्परम् आहित-विच्छिन्नस्याग्नेः पुनः सन्धानं न कृतम्। स्मार्ताग्नावेव विच्छिन्ने श्रौताग्निविषये का कथेत्याह । वह्नीनां त्रेता त्रयाणां भाव: त्रिता त्रितैव त्रेता पृषोदरादित्वादेत्वमिति पूर्वे व्याख्यातारः, कुत एव ? दाक्षिणात्यगार्हपत्याहवनीयानां श्रौताग्नीनां त्रयमेव त्रेता कुतो न विच्छिन्ना विच्छिन्नव। स्मार्ताग्निविच्छेदे श्रौताग्निविच्छेदप्रसङ्गा-भावात् । एवं विधिविहितश्रौत-स्मार्तकर्माकरणेऽपि मम अनुग्रहं करोषि ॥१४॥

दातुं नाजितमन्नं बहु देवेभ्यश्च भूतेभ्यः ॥
यत्किञ्चिदाजितं वा कलत्रपुत्रान्वितोऽश्नामि ॥१५॥

दातुमिति- देवेभ्यः भूतेभ्यश्च दातुं बहु बहुलं यथेष्टम् अन्नं नार्जितम् न सम्पादितम्। यत्किञ्चिदार्जितम् वा ईषत्सम्पादितमपि कलत्र-पुत्रान्वितः अश्नामि भुनज्मि, वैश्वदेवमपि नानुष्ठितम् । पञ्चमहायज्ञेषु वेदपाठः पितृ-तर्पणमुभे च वर्जयित्वा अन्ये न अनुष्ठिताः । ’पूजासपर्याऽध्ययनं ब्रह्मयज्ञ-स्तु तर्पणम्। होमो दैवो बलिभी तो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम्’ इति स्मृतिः कर्त-व्यान् पञ्चमहायज्ञानाह । तत्र अतिथिपूजनमपि अकृत्वा स्वार्थपरोऽभवम् इति भावः ॥१५॥

कश्चिदपि पापहारी न पुरश्चरितश्च ते मन्त्रः ॥
कं गुणमभिलक्ष्य मम प्रवुद्धचसेऽन्तर्जगन्मातः ॥१६॥

कश्चिदिति-- पापहारी पापनाशनः कश्चिदपि ते तव मन्त्रः न पुर-श्चरितः यथोक्तसङ्ख्याभिः न जप्त: । मन्त्रान् बहून् विदन्नपि तन्त्रोक्त-विधिना जपपुरश्चर्यां न अलक्षयम् । जगन्मातः ! जगज्जननि, एवंभूतस्य मम कं गुणम् अभिलक्ष्य विलोक्य अन्तः प्रबुध्यसे ममान्तरे जातप्रबोधा विल-ससि? ॥१६॥

तव मयि पृथक्तनूज-प्रेमा चेत्पक्षपातोऽयम् ॥
अथवा सतां निसर्गः सोऽयं त्वयि चाम्ब सम्भाव्यः ॥१७॥

तवेति अम्ब ! मयि पृथक् पार्थक्येन विशिष्टतयेत्यर्थः तनूजप्रेमा पुत्रप्रीतिश्चेत्, यद्यपि लोके सर्वेऽपि तव जाता एव तथाऽपि मयि विशिष्ट-तया प्रीतिस्तवास्ति चेत्, अयं पक्षपात: भवेदिति शेषः। सर्वेषामेकासि त्वं हि माता। पक्षपातेऽपि न दोष इति अर्थान्तरं न्यस्यति । पक्षान्तरे सतां सज्जनानां निसर्गः स्वभाव: स पक्षपातः, बहुषु पुत्रेषु कस्मि-श्चित् उचित: पक्षपातः इत्यर्थः । अम्ब, अयं त्वयि च सम्भाव्यः सम्भवितुं शक्यः सम्भवक्षमः इत्यर्थः। अनुग्रहहेतुस्तव पक्षपात एव हेतुः, न पुनर्मम गुण-कर्मादि-योगसाधनविशेषाः मया भुज्यमानस्य योगानुभवस्येति भावः ॥१७॥

लक्ष्यं विनैव मन्त्रः कि सिद्धयति कोटिशोऽप्युक्तः ॥
दध्मस्तद्यदि लक्ष्यं तव रूपं गलति हा मन्त्रः ॥१८॥

लक्ष्यमिति- कोटिशः कोटिसङ्ख्यया कोटिशः कोटिसङ्ख्यया जप्तोऽपि पुरश्चरितोऽपि मन्त्रः लक्ष्यं विनैव बहिर्देवविग्रहादौ अन्तः आधारचक्रादौ वा ध्यानगम्यं किमपि वर्जयित्वैव किं सिध्यति ? लक्ष्यं विना न मन्त्रसिद्धिरित्यर्थः। तत् तस्मात् लक्ष्यं तव रूपं दध्मो यदि मनसा बिभृमो यदि, हा कष्टम् !! मन्त्र: गलति, जप्यमानो मन्त्र एव हीयते, मनसा तव रूपे लक्ष्ये ध्यायमाने, मन्त्रो जत्रा मनसा त्यक्तो भवति, इदं महत् कष्टम् ॥१८॥

सङ्कल्पानां वाचा- मनुभूतीनां च यन्मूलम् ॥
यत्र प्राणो बद्ध- स्तल्लक्ष्यं देवि ते रूपम् ॥ १९॥

सङ्कल्पानामिति- देवि! सङ्कल्पानां चित्तवृत्तिविशेषाणां वाचाम् उक्तीनाम् उच्चार्यमाणशब्दानामिति यावत्, अनुभूतीनां सकलवेदनानां च मूलम् उदयस्थानं यत्, यत्र यस्मिन् प्राणः ३वासवायुः बद्धः निरुद्धः तत् ते तव रूपं स्वरूपं लक्ष्यं ध्यानगोचरं भवतीति शेषः। वाक्प्राणमनोऽनुभूतीनां मूल-स्थानं यद् वर्तते तदेव ते रूपं ध्यानस्य लक्ष्य प्राप्तव्यं स्थानं भवतीत्यर्थः ॥१९॥

नैसर्गिकस्ववृत्ते- रहङकृतेर्मूलमन्विष्य ॥
त्वां किल साक्षात्कुरुते रमणमहर्षेरियं दृष्टिः ॥२०॥

नैसर्गिकेति- नैसर्गिकी स्वाभाविकी अयत्नसिद्धा स्ववृत्तिः स्वा निजा वृत्तिः आत्मीया वृत्तिः नैसर्गिकस्ववृत्तिः तस्याः अहंकृतेः अहमहमिति करणमेव अहङकृतिः सा च स्वभावसिद्धा वृत्तिः, तस्याः मूलम् उत्पत्तिस्थानम् अन्विष्य मृगयित्वा त्वां भगवती चित्स्वरूपिणीं साक्षात्कुरुते किल अपरोक्षं पश्यति किल ऐतिह्ये। इयं रमणमहर्षेः मम गुरोः दृष्टि: साक्षाद्दर्शनं भवति । अहङ्कारस्य मूलान्वेषणेन मूलस्वरूपप्राप्तिः भवतीति श्रीमहर्षेः स्वानुभवा-दुपदेशो भवतीत्यर्थः ॥२०॥

मन्ये पर्वतकन्ये मम सेयमहङकृतिमहती ॥
अवतरता वर्षगण-रपि तन्मूलं न लब्धमहो ॥२१॥

मन्ये इति- पर्वतकन्ये ! पार्वति मम सेयं प्रस्तुता इयं अहङकृतिः महती बलिष्ठेति मन्ये तर्के। तत्र हेतुमाह। वर्षगणैः अवतरता शिरस्तः मनोवृत्तिस्थानात् हृदयं प्रति अवरोहता मया तन्मूलम् अहङकृतिमूलं न लब्धम् , अहो कष्टम् । यद्वा, अवतरता लोकान्तरादिहागत्य प्रयतमानेन मया तन्मूलं तस्या अहङकृतेः मूलं वर्षगणः संवत्सरपूगैरपि न लब्धम् । ’क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति’ इत्याहुः । स्वर्गस्थाः अहङकृतिमूलस्वरूपज्ञानान्मोक्ष-प्राप्तये मानुषं जन्म लभेरनिति तत्त्वम् । अत एव श्रुतिर्भवति-- ’इह चेद-वेदीदथ सत्यमस्ति न चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः’ इति । ’मध्ये वामनमा-सीनं विश्वे देवा उपासते’। इति । इह शरीरस्थं हृदयगं परमात्मानं देवाश्च उपासते। तस्मादहङ्कारस्य पूलं प्राप्तुं परलोकादिह मानुषं जन्म मया लब्धम्। एवमवतरणेनापि इयता कालेन न तल्लब्धम् इति जात्पर्यम् ॥२१॥

एष प्रौढो भगवति बहुलं गर्जत्यहङ्कारः ॥
एतस्मिन्नयि काले भवती चाबोधि कुण्डलिनी ॥२२॥

एष इति- भगवति ! प्रौढ: प्रवृद्धः एष मदीयोऽहङ्कारः बहुलमत्यधिक गर्जति दर्पण शब्दायते इत्यर्थः। अयि मातः ! एतस्मिन् प्रौढाहङ्कारगर्जन-वति काले कुण्डलिनीशक्ति: भवती च अबोधि प्रबुद्धा असि। कुण्डलिनी-प्रबोधे अहङ्कारप्राबल्यं न स्यात्। तथाऽपि प्रबल एव सः हन्तव्य इति पुरस्ताद्वक्ष्यते ॥२२॥

तव पश्चात्सम्भूति जानाति न सोऽयमद्यापि ॥
प्रागिव गर्जति धीर बिभेति मृत्योर्न नेदिष्ठात् ॥२३॥

तवेति- सोऽयमहङ्कारः अद्यापि तव पश्चात्संभूतिं पश्चात्प्रादुर्भावं न जानाति । अज्ञत्वादहङ्कारस्य, त्वं तस्य पश्चादाविर्भवसीति स न वेद । अहङ्कारनाशात्परं पूर्णः कुण्डलिनीप्रादुर्भाव इत्यर्थः। योगसाधने पश्चान्मार्गः पुरोमार्ग इति मार्गद्वयं राजयोगसारे प्रतिपादितम्। ’यातायातविहारे’ (श. १, स्त. ४, श्लो. ६) इति श्लोके च प्रपञ्चितम्। अहङ्कारे पुरो वर्त-माने सति पश्चात् कुण्डलिनी भगवती प्रबुद्धा विलसति, एतदेव देव्याः पश्चात्सम्भूतिः तां न जानात्युद्धतोऽयं पुरो गर्जन्नहङ्कार इति भावः । एव प्रागिव कुण्डलिनीप्रबोधात्पूर्वमिव धीरं गर्जति घोषयति। नेदिष्ठात् अत्यन्तसमीपात् मृत्योः अन्तकात् न बिभेति। मृत्युभीतिरपि तस्य नास्ति । अत एव तं ते बलिं करवाणि इत्याह ॥२३॥

अत अतिपुष्टमहङ्कारं पशुमेतं तुभ्यमर्पयते ॥
प्रमथपतिप्राणेश्वरि गणपतिरेकान्तभक्तोऽयम् ॥२४॥

अतिपुष्टमिति- प्रमथपतिप्राणेश्वरि ! भूतेशप्राणनायिके देवि, एकान्त-भक्त: अन्तरङ्गभक्तोऽनन्यदेवताकोऽयं गणपतिः तुभ्यम् अतिपुष्टं दृप्तम् एतं मम अहङ्कारं पशुं बलिम् अर्पयते। पुष्ट: पशुरेव युक्तं होमद्रव्यं भवति । नं बलिमादाय कुरु कर्तव्यमिति भावः ॥२४॥

उपगीतयो गणपते- रुपतिष्ठन्तामिमाः प्रोत्या ॥
उत्सवसहस्रलोला- मुकारवाच्यस्य गृहनाथाम् ॥२५॥

उपगीतय इति- गणपतेः स्तोतुः कवेः इमा उपगीतयः उपगीतिवृत्त-रचिताः स्तुतयः उत्सवसहस्रलोलाम् उत्सवानाम् उत्सेकानां सहस्रेषु लोलां चलां, कुण्डलिन्याः सन्ततविलासाः तदुत्सेकाः तेषु चलन्तीम् इत्यर्थः । ’उत्सेकामर्ष-योरिच्छा प्रसवे मह उत्सवे’ इत्यमरः । उकारवाच्यस्य उवर्णपदार्थभूतस्य शवस्य गृहनाथां गृहिणीं पार्वतीम् उपतिष्ठन्ताम् उपस्थाय सेवन्ताम् ॥२५॥

चतुर्दशः स्तबक: सव्याख्यः समाप्तः ।।