उमासहस्रम् (प्रभाख्यया व्याख्यया समेतम्)

चतुर्विशः स्तबकः

अयं च प्रकीर्णकः स्तबकः ।।

चन्द्रिकासितं चण्डिकास्मितम्॥
भूतले सतां भातु भूतये ॥१॥

चन्द्रिकेति- चन्द्रिकासितं ज्योत्स्नेव शुभ्रं चण्डिकास्मितं चण्डिकायाः स्मितं मन्दहसितं भूतले इह जगति सतां शिष्टानां भूतये ऐश्वर्याय भातु राजताम् ॥१॥

भालचक्षुष श्चक्षुषां धनम् ॥
किञ्चिदस्तु मे शस्तवर्धनम् ॥२॥

भालेति- भालचक्षुषः भाले ललाटे चक्षुः नेत्रं यस्य तस्य हरस्य चक्षुषां त्रयाणां नेत्राणां धनं सम्पद्भूतं भोग्यं किञ्चिद्वस्तु उमाख्यमित्यर्थः, मे मम शस्तवर्धनं क्षेमवर्धनम् अस्तु भवतु । ’भावुकं भवुकं भव्यं कुशलं क्षेममस्त्रि-याम्। शस्तं च’ इत्यमरः। हरत्रिणेत्रतर्पणम् उमाख्यं धनं मम क्षेम-कृदस्तु ॥२॥

साधुसन्तति- क्षेमकारिणी॥
घोरदानवा- नीकदारिणी॥३॥

साध्विति- साधुसन्ततिक्षेमकारिणी साधुजनसन्ततेः कल्याणाधायिनी, घोरदानवानीकदारिणी घोराणां भयङ्कराणां दानवानाम् असुराणाम् अनीकं सैन्यं दारयति भञ्जयतीति घोरदानवानीकदारिणी ॥३॥

योगयुक्तस- च्चित्तचारिणी॥
पादसेवक- प्राज्ञतारिणी॥४॥

योगेति- योगेन साधनेन युक्तानां सम्पन्नानां सतां पुरुषाणां चित्तेषु चरतीति योगयुक्तसच्चित्तचारिणी, पादयोः सेवकान् भजकान् प्राज्ञान् विदुषः तारयतीति पादसेवकप्राज्ञतारिणी, तान् भवाम्बुधिं तारयतीत्यर्थः ॥४॥

पुष्पबाणजि नेत्रहारिणी॥
पातु मां जग-चक्रधारिणी॥५॥

पुष्पेति- पुष्पबाणजिन्नेत्रहारिणी पुष्पबाणं मन्मथं जयतीति पुष्पबाण-जित् हरः तस्य नयनानि हरतीति पुष्पबाणजिन्नेत्रहारिणी कामारिनेत्रमादक-मस्याः रूपमित्यर्थः, एवम्भूता जगच्चक्रधारिणी भुवनसाम्राज्यभी मां पातु रक्षतु ॥५॥

द्वादशान्तभू- जातशारिका॥
सर्ववाङ्मय-स्यककारिका ॥६॥

द्वादशा-द्वादशान्तेति- द्वादशान्तभूजातशारिका द्वादशान्तं सहस्रारादप्यूर्ध्वम् आहुः तन्त्राणि, स एव भूजातो वृक्षः तत्र स्थिता शारिका पक्षिविशेषः । न्ताख्ये वृक्षे पक्षी भूत्वा स्थिता। सर्ववाङमयस्य सर्वस्य शब्दप्रपञ्चस्य एककारिका एका सूत्रप्रायपद्यरूपा भवति। अल्पाक्षरत्वे सति बह्वर्थज्ञापक श्लोकं कारिकामाहुः। समस्तशब्दब्रह्मसारांशोऽसावित्यर्थः ॥६॥

पुण्यकर्मसु स्वच्छमस्तका॥
योगशालिषु च्छिन्नमस्तका ॥७॥

पुण्येति- पुण्यकर्मसु पुण्यानि कर्माणि येषां तेषु स्वच्छमस्तका स्वच्छं निर्मलं मस्तकं शिरो यस्याः सा, पावनकर्मकृतां शिरः शुद्धम् अस्याः स्वा-म्यं भवति, तत्र कृतावासत्वादस्याः। योगशालिषु योगेन योगनिष्ठया शालन्ते इति योगशालिनः तेषु छिन्नमस्तका छिन्नं मस्तकं शिरो यस्याः सा। योग-निष्ठेषु शिरोग्रन्थिविशेषाणां भेदनेन अस्याः निरर्गलप्रसादधारा प्रवर्तते, तस्मात् छिन्नमस्तका। प्रचण्डचण्डीप्रस्तावे छिन्नमस्तातत्त्वावसरे पुरस्तादिदं प्रपञ्च-यिष्यते ॥७॥

आत्मनि स्थितेः सम्प्रदायिका॥
सर्वजन्मिनां सम्प्रतिका ॥८॥

-आत्मनीति आत्मनि आत्मस्वरूपे स्थितेनिष्ठायाः सम्प्रदायिका। सर्व-जन्मिनां सर्वेषां देहिनां सम्प्रवर्तिका। सर्वेषामपि देहिनां प्रवर्तयित्री जन्मतो निवर्तयित्री, अत एव आत्मनिष्ठायाः निवृत्तिलभ्यायाः दात्रीत्युक्ता। नितिका प्रवर्तिका उभे च सेति भावः ॥८॥

मां पुनातु सत्-पूज्यपादुका॥
भाललोचन प्राणनायिका ॥९॥

मामिति-- सत्पूज्यपादुका सद्भिः पूज्ये आराध्ये पादुके उपानहौ यस्याः सा, भाललोचनप्राणनायिका भाललोचनस्य ललाटनेत्रस्य रुद्रस्य प्राणनायिका हृदयेश्वरी मां पुनातु शुद्धं करोत्वित्यर्थः ॥९॥

दानतो यशः पौरुषाद्रमा॥
सम्पदो मदः शीलतः क्षमा ॥१०॥

दानत इति- दानतः दानात् अन्येभ्यः द्रव्यत्यागात् यशः कीर्तिः भवति इति अध्याहार्यम्। पौरुषात् पुरुषकारात् रमा लक्ष्मीः सम्पद्भवतीत्यर्थः । सम्पदः श्रियः मदो हर्षः भवति। शीलतः सद्वृत्तात्, ‘शीलं स्वभावे सद्वृत्ते’ इत्यमरः, क्षमा क्षान्तिः सहनशक्तिः भवति ॥१०॥

सत्यतो जग- त्यत्र गौरवम् ॥
यज्ञतो दिवि स्थानमुज्ज्वलम् ॥११॥

सत्यत इति- सत्यतः सत्यवादादित्यर्थः, अत्र जगति गौरवं गुरुत्वं पूज्य-त्वं भवति। यज्ञतो यागात् दिवि स्वर्गे उज्ज्वलं भ्राजमानं स्थानं भवति ॥११॥

संयमादघ वातवीतता॥
योगतो महा-सिद्धिशालिता ॥१२॥

संयमादिति- संयमात् सम्यग्यमनं संयमः तस्मात् इन्द्रियनिग्रहात्, अष्टाङ्ग-योगे उत्तराङ्गत्रयं धारणाध्यानसमाध्याख्यं संयम उच्यते, तस्मात्संयमा-दिति वा। अघवातवीतता अघवातात् पापजालाद् वीतता विगतत्वं विमुक्त-त्वं भवतीति यावत् । योगतो अध्यात्मयोगनिष्ठात: महासिद्धिशालिता महतीभिः सिद्धिभिः सम्पन्नता भवति ॥१२॥

शर्वनारि ते पादसेवया ॥
सर्वसत्फला-वाप्तिरप्रयया ॥१३॥

शर्वेति-- शर्वनारि, रुद्रपत्नि अम्ब! अग्रयया श्रेष्ठया ते तव पादसेवया सर्वसत्फलावाप्तिः सर्वेषां सत्फलानाम् अवाप्तिः लब्धिर्भवति। यशोरमामदा-दीनाम् उक्तानां लाभः लाभः दान-पौरुष-सम्पदादिभ्यो भवतीति सत्यमेतत् । त्वत्पादसेवया तु सर्वाण्येतानि उपगतानि भवन्ति। सर्वेषां पुण्यकर्मणां गति-स्त्वत्पादसेवेति बोध्यम् ॥१३॥

नोद्यमेन या सिद्धिरुत्तमा ॥
विश्वनायिका- वीक्षितेन सा ॥१४॥

--सा नेति या उत्तमा सिद्धिः उद्यमेन प्रयत्नेन न भवतीति शेषः, सिद्धिः विश्वनायिकावीक्षितेन भवति। पुरुषकारस्य असाध्या सिद्धिः विश्वे-श्वरीवीक्षितस्य साध्येत्यर्थः ॥१४॥

सम्पदा रमा भारती गिराम्॥
त्वं शिवे प्रभुः प्राणसंविदाम् ॥१५॥

सम्पदामिति- सम्पदां श्रियां रमा प्रभुः ईश्वरी भवति, गिरां वाचां भारती सरस्वती प्रभुः नायिका भवति, शिवे त्वं, प्राणसंविदां प्रभुः जीवन-धारण-क्रियाकरणादिहेतुभूतानां प्राणानां बाह्यज्ञानेन्द्रियमनोबुद्धयाद्याधारभूतानां चितां संविदां च प्रभुः अधीश्वरी क्रिया-ज्ञानशक्तीनामीश्वरीत्यर्थः ॥१५॥

चक्षुषा नभो. लक्ष्यधारिणा॥
सिद्धपतीव ते देवि धारणा ॥१६॥

चक्षुषेति- देवि ! नभोलक्ष्यधारिणा नभ आकाशमेव लक्ष्यं दृष्टिगम्यं तद्धर्तुं शीलमस्येति नभोलक्ष्यधारि तेन चक्षुषा ते तव धारणा त्वत्स्वरूपग्रहण-धारणमित्यर्थः, सिद्धयतीव सिद्धा भवतीत्यर्थः । इव वाक्यालङ्कारे। आकाश-मेव लक्ष्यत्वेन चक्षुषि धृतं चेत् दृश्यान्तराभावात् शून्यतयाऽऽभासमानस्य वस्तुतो विभुतयाऽवस्थितस्य देवीस्वरूपस्य ग्रहणे धृतिस्सिद्धयतीति भावः ॥

औपनिषदं समयमवलम्ब्येयम् अक्षिपुरुषविद्या भवति ॥१६॥

आशिरो दध- नाभितोऽनिलम् ॥
देवि विन्दति त्वन्मुनिर्बलम् ॥१७॥

आशिर इति- देवि ! नाभितः नाभिदेशादारभ्य आशिरः शिरोदेश-पर्यन्तं, आङ अभिविध्यर्थकः। अनिलं प्राणवायुं दधत् धारयमाणो मुनिः त्वत् त्वत्तः बलं विन्दति प्राप्नोति। नाभिस्थलात् मस्तकपर्यन्तं प्राणधार-णेन शक्तिमान् भवतीत्यर्थः। नेह प्राणायामेन श्वासस्तम्भः उपदिष्टः । ध्यानबलेनैषा स्थितिर्भवतीति गमयितुं मुनिपदमुपात्तम् । इयमेवौपनिषदी संवर्गविद्या भवति ॥१७॥

हृद्गृहान्तरे यद्विशोधनम् ॥
तत्सवित्रि ते स्यादुपासनम् ॥१८॥

हृदिति- सवित्रि मात: ! हृद्गुहान्तरे हृदयगुहायाम् अन्तः यत् विशो-धनं परीक्षणं भवति, तत् ते तव उपासनं स्यात् भवेत् । इयं दहरविद्या भवति, एवम् अक्षिपुरुषविद्या संवर्गविद्या दहरविद्या च उपनिषदुपदिष्टाः भाषा-न्तरेण सुगमाः प्रतिपादिताः ॥१८॥

काऽप्यहम्मति- र्गोचरं विना॥
लोकधात्रि ते रूपभावना॥१९॥

कापीति- लोकधात्रि, जगद्भत्रि ! गोचरं विना विषयेन विना काऽपि अहम्मतिः अहमिति मतिः बुद्धिः। इदम्भाव एव गोचरः । इदम्प्रत्यय-निरपेक्षं अहम्प्रत्ययार्थबोधो न जायते लोके। तदिह कापीत्युक्तम् । इद-म्भावविरहमस्मीति सत्तामात्रबोध इत्यर्थः । सा शुद्धा अस्मिताबुद्धिः ते तव रूपभावना तव स्वरूपनिष्ठा भवतीत्यर्थः। इयमपि छन्दोगैराम्नाता वैश्वा-नरविद्या भवति ॥१९॥

अस्यमण्डनं कोऽपि विद्यया ॥
खण्डनं परः प्राह ना यया ॥२०॥

असीति-- कोऽपि विद्वान् विद्यया चिता अमण्डनम् अविभाजनम् असि इति प्राह। बडि विभाजने मरि च, मण्डते इति अनुदात्तेत्को धातुः, तस्माद् भावे ल्युट् अमण्डनम् अविभागम् अविभाज्यचित्का त्वमिति यावत् । परः ना अन्यो मनुजः यया विद्यया त्वं खण्डनं विभाज्यचित्केति प्राह । उभौ पक्षौ भवतः। तत्र एक: तव चितेः भेदो नास्तीति, अस्तीत्यन्यः इति तात्पर्यम् ॥२०॥

मातरेतया जीयते त्वया ॥
एकया तनू-भिन्नया धिया ॥२१॥

मातरिति- एकया एतया त्वया तनूभिन्नया तनूषु भिन्नया धिया जीयते भावे प्रयोगः । मातः ! एकव एषा त्वं शरीरेषु पृथक् पृथक् विद्य-मानेन ज्ञानेन जयसि इति भावः। शरीरदृष्ट्या भिन्नाऽसि, अन्यथा स्वय-मखण्डाऽसीति तात्पर्यम् ॥२१॥

बाह्यदर्शने विश्वपङ्किला॥
अन्यथा भव- स्यम्ब केवला ॥२२॥

बाह्येति-- अम्ब ! बाह्यदर्शने स्थूलायां बहिर्दृष्टौ विश्वपङ्किला विश्वेन दृश्येन जडेन सर्वेण पङ्किला कर्दमवती। विश्वस्य दृश्यत्वेन जडत्वात् भेद-बाहुल्यात् च अनैर्मल्यं द्योतयितुं विश्वस्मिन् विश्वाकारेण भासमानाया देव्याः पङ्किलत्वं लक्षणयोक्तम्। अस्वच्छेत्यर्थः। केवला एका सती अन्यथा भवसि सूक्ष्मायां दृष्टौ स्वयं स्वच्छेत्यर्थः ॥२२॥

खण्डवन्नृणां भासि भोगिनाम्॥
अस्यभिन्नचित् काऽपि योगिनाम् ॥२३॥

खण्डवदिति- भोगिनां विषयभोगवतां नृणां मनुजानां खण्डवत्, स्वयम् अखण्डाऽपि खण्डवद्भासि । योगिनां युक्तचेतसां ज्ञानिनां काऽपि अनिर्वाच्या अभिन्नचित् अखण्डा चितिरसि ॥२३॥

बन्ध एष यद्- भासि खण्डिता॥
मोक्ष एष यद्- भास्यखण्डिता ॥२४॥

बन्ध इति- खण्डिता भिन्ना भेदवती भासि इति यत्, एष बन्धो भवति । भेददर्शनं बन्धः । भेददर्शनं बन्धः। अखण्डिता अभिन्ना अभेदस्वरूपा भासीति यत्, एष मोक्षो भवति। अभेददृष्टिरेव बन्धान्मुक्तिः ॥२४॥

एतदीशितुः पत्नि हन्मुदे ॥
सौप्रतिष्ठसद् गीतमस्तु ते॥२५॥

एतदिति- ईशितुः पत्नि ! ईश्वरभार्ये, एतत् मयोक्तमिदं सौप्रतिष्ठ-सद्गीतं सुप्रतिष्ठाया एतन्नामकवृत्तस्य इदं सौप्रतिष्ठं तच्च तत् सद्गीतं च सौप्रतिष्ठसद्गीतं, एतत् गीतजालं ते तव हृन्मुदे हृदो हृदयस्य मुदे प्रीतये अस्तु ॥२५॥

इति श्रीमहर्षिरमणभगवत्पादान्तेवासिनो वासिष्ठस्य नरसिंहसूनोः गण-पतिमुनेः कृतावुमासहस्रं चतुर्विंशः स्तबकः समाप्तः ।
समाप्तं च षष्ठं शतकम् ।
प्रभाख्या व्याख्या च समाप्ता ॥