उमासहस्रम् (प्रभाख्यया व्याख्यया समेतम्)

प्रशंसापत्रम् ॥

। श्रीमद्गणपतिशास्त्रिन् ।

संसारे खल्वस्मिन् कवित्वमित्यसमुद्रसमुत्थममृतम्। सुदुर्लभं च तत् लोकाधिकसौभाग्यवशात् सुप्रसन्नदैवानुकम्पया वा यः कश्चिदिह समधिकुरुते स च भूस्थोऽपि स्वर्गीय इति सस्पृहमालोक्यमानो गुणपक्षपातिभिर्विद्भि-नितरामाद्रियते ॥

अतो यदद्य श्रीमद्भिरसाधारणकवित्वमिह प्रकटय्य सुधियः सर्वे सन्तो-षमापादिताः तेनैव चरितार्था नवद्वीपवासिनः कोविदा वयमशेषगुणकधाम्ने विशाखपट्टनप्रदेशान्तर्गतकलवराईग्रामवसतये श्रीमद्गणपतिशास्त्रिणे तुभ्य-माशीर्वादपूर्वकमिमं श्लोकमुपहरामः ।।

प्राचीनस्तैः कविकुलवरैः कालिदासादिभिर्या लब्धा कीर्तिर्भवदनुगता सैव भूयादिदानीम् ।
सद्भिर्दत्तो य इह रुचिरः ’काव्यकण्ठो’पहारः तेन श्रीमानिह भुवि भवानुज्ज्वलश्चापि भूयात् ॥

१८२३ शकाब्दीयसौरज्येष्ठस्याष्टमदिवसे । श्रीयुतराजकृष्णतर्कपञ्चाननः । उपहारपत्रस्याधस्तात् चतुर्दशानां पण्डितानां नामानि स्वहस्तलिखितानि दृश्यन्ते ॥

जीवितस्यापरः काण्डः। द्रविडदेशक्षेत्राणि गच्छन् तत्र तत्राष्टावधाननैपुणीं बुधजनगोष्ठीष्वभिज्ञसभासु प्रदर्शयामास। राजते स्म नित्यसन्नद्धा सद्गुणा-लङ्कारा सरसकविता वशंवदा काव्यकण्ठस्य। अस्मिन्नेव काले "अग्निमीळ" इत्यारभ्य “सुसहासती" त्यन्तम् ऋग्वेदं सस्वरमधीत्य सायणीयं भाष्यं च सम-वलोकितवान्। गूढान् मांत्रवर्णिकभावांस्तपःप्रभावादवबुद्धय गहनानि देव-तातत्त्वानि च विज्ञाय क्वचिदन्तेवासिभ्यः सहृदयेभ्यश्च न्यरूपयत्। जैमिनीय-तर्कवात्तिकादिशास्त्रग्रन्थाननन्तरमेव व्यरीरचत्। अस्मिन्नेव समयेऽस्य महा-नुभावस्य प्रभावो बहुधा व्यजृम्भत । भगवतो रमणस्य महर्षेः करुणाकटाक्ष-स्यास्पदं चाभूत्। स्वयं च बहुभ्यः शिष्येभ्यो मन्त्रदीक्षामदत्त। मन्त्रमूर्ते-रस्योपदेशप्रभाव: केषाञ्चिदस्मास्वभूतपूर्वेणानुभवात्मना व्यलासीत्। अद्भुत-मासीदिदं यदस्यैव कण्ठस्वरः जप्तर्युपदिष्टे शिष्ये श्रूयमाणो जपभारमव-तार्य जपं स्वयं निरवर्तयत्।

अनुचराणामन्येषां वा रसिकानां मध्ये समासीनस्य कथाप्रसङ्गेष्वस्य वक्त्रारविन्दान्मुहुर्मुहुरच्छन्दोबद्धव गैर्वाणी वाणी वहन्ती सम्मदतरङ्गप्ला-वितानस्मदादीन् पवित्रान् वीर्यवत्तरांश्च व्यधासीत्। इह स्थालीपुलाकन्या-येन कानिचित्प्रास्ताविकानि पद्यान्युदाहरामः । उपविष्टष्वस्मास्वेकस्तम-प्राक्षीत् “किमपि ध्यायतीव भवान्” इति । सपद्युत्तरमिदमदत्त- “दशां देशस्यतां प्रतिपदमयं ध्यायति जनः” इति तुरीयः पादः प्रथमं निर्गतः । ततः क्षणात् शिखरिणीबद्धमिदं पद्यं पूरयित्वा, हरिण्या द्वे पद्ये गीते। तत्रे-दमेकं भवति॥

"अरिभिरदयैः कान्ताय ते मुहुर्मुहुरुद्धतैः करमविकलं दातुं धीरो न कोऽपि विलोक्यते।
क्व तव दयितास्ते ते पूर्वे धरे भरतादयो यदजितभुजादुर्गस्थायास्तवाम्ब न भीरभूत् ॥” इति ।

अथ मद्रपुर्यामासीद्विश्रुतो विद्वत्कुलशेखरो वेद-वेङकटरायशास्त्री। सह तेन संल्लापे प्रस्ताववशात् किमपि पृष्टोऽयं झटित्येवमुत्तरमब्रवीत्-

"स्यतु सर्वज्ञशिरोमणिदीधितिदोषप्रदर्शनेऽपि पटुः । भवतां शङ्काः शङ्करहरिणदृशो हासनवशास्त्री॥

इति ॥ (अत्र सर्वज्ञ-शिरोमणि-दीधितिपदेषु श्लेषः। सर्वज्ञस्य महाविदुषः शिरोमणिभट्टाचार्यस्य दीधित्याख्यनैयायिकग्रन्थेऽपि दोषप्रदर्शने पटुरयं शास्त्री। पक्षे, सर्वज्ञस्य शिवस्य शिरोमणेश्चन्द्रस्य दीधितौ दोषदर्शने पटुर्मन्दहासो देव्याः)

अर्थकदाऽष्टावधाने घण्टाशतके प्रणीयमाने, घण्टादशांशेन पद्यानां पञ्च-विंशतिमगासीत्। लेखकाश्च लिखितुं नाशक्नुवन् । कीर्तिशेषो महामनाः वि. कृष्णस्वाम्यायः तमदृष्टपूर्व वाग्विक्रममवलोक्य जाताश्चर्योऽस्मदाचार्य बहुधा अन्यदा "पेक्स्पियर"-प्रणीतस्य “माक्बेत्"आख्यस्य आङग्ल-कथामनधीताङग्लगिरोऽस्याख्यायाशुधारया तस्याः संस्कृतपद्यान्य-स्माकमेकेन पृष्टमात्रः, “ ’डन्कन्’ नाम महीपतिः समभवत् स्काट्लाण्डुदेशे पुरा" इत्यारब्धवान् ॥

क्री. श. १९०७ संवत्सरात्प्रागेवाष्टावधानक्रीडां समाप्य तपसि गाढा-सक्तमभूदस्य चित्तम्। तस्मादस्मत्समागमसमये काव्यालापानवर्जयन्नपि तीव्र तपसि बद्धदृष्टिरभूत्। प्रसङ्गवशात् अष्टावधानकथा आचक्षाणेऽस्मिन् सकृद्वा द्रष्टव्यमष्टावधानमिति कुतूहलं क्षणं मामाविष्टम्। तद्विदित्वा शिष्यवत्सले-ऽस्मदाचार्य “एषोऽहं प्रदर्शयामि कांश्चनांशान्" इति ब्रुवत्येव कश्चन विदितपूर्वः संस्कृताभिज्ञ आन्ध्रविद्वानागतः । "कवितामधिकृत्य भवदभिप्रायो वसन्ततिलकया वक्तव्य" इत्यभ्यर्थितवान् । लेखफलके षट्पञ्चाशत्स्थानात्मकं कोष्ठं विलिख्य यथानिर्दिष्टं स्थानेष्वक्षर-विन्यासायाचार्यहस्ते फलकं न्यधात् । स्वयं स्थानानि निर्दिष्टवान्। पौर्वा-पर्यव्यतिक्रमण निर्दिश्यमानेषु स्थानेषु एकैकमक्षरं यथास्थानं न्यास्थदाचार्यः । एकत्रव क्षणं विरम्याक्षरं न्यस्तम् । तच्च "नून” इति स्थले। तत्रैव कवितामुद्दिश्य स्वं मुख्यमभिप्रायमाविरकार्षीत् । तदिदं पद्यं भवति ।

"प्रीति ददाति विपुलां श्रियमातनोति निर्माति नूनसमयं दुरितं धुनोति ।
आर्दीकरोति हृदयान्यपि देवतानां कस्मै शुभाय न भवेत्कविता विदोषा॥

"काव्यं यशसेऽर्थकृत” इत्यादि काव्यस्य प्रयोजनमाहुः। तस्य नूतनसमय-निर्मातृत्वं च भवतीत्ययं कवेर्मुख्योऽभिप्रायः प्रायेणाधुनिकानामत्यन्तमभिमतो भवति। "राजा कालस्य कारणम्” इत्याहुः । "कविः कालस्य कारणम्" इति च बहुदेशचरित्रशोधनैरुपपादनक्षममित्याचार्यस्याशयः ।।

अवधानप्रणयनेषु कविसार्वभौमेऽस्मिन् तत्र तत्र सभासु पद्यानि ब्रुवति, लेखकैलिखितेषु पद्येषु इदानीं द्वे खण्डकाव्ये एक घण्टाशतकं च लभ्यान्य-वशिष्टानि सुरक्षितानि भवन्ति। अत्र⁴

वेदान्त्सशास्त्रशतकान्त्सकलान्विचार्य प्राचामृगागमदृशां मतमाददानः ।
क्षेत्रे फणीश्वरकलाजनितस्य पुंसो घण्टाशतं गणपतिः कविराडकार्षीत् ।।