उमासहस्रम् (प्रभाख्यया व्याख्यया समेतम्)

॥ उमासहस्रम् ॥

महदिदं स्तोत्रकाव्यम्। उमां देवीमधिकृत्य दशभिः पद्यशतकैर्निबद्धम् । नैष्ठिको महाकविस्तपसोऽङ्गतया स्तोत्ररगासीद् भगवती सर्वेश्वरीम्। अतो मन्त्रप्रायाणि भवन्त्येतानि पद्यानि। एषां केषाञ्चिद्वीर्यवत्तरत्वं दृष्टफलक-तया प्रस्फुटं भवति भक्तानाम् । सहजनिष्ठस्य सद्गुरोः सन्निधौ तपस्तपता कविना निर्मितोऽयं पावनः पारायणग्रन्थो भवति भक्तानां श्रद्धालूनाम् । अत एव प्रथमं ग्रन्थे समाप्ति नीते सिद्धगिरा कवीश्वरेणैवमुक्तम्-

"यदि गायन्निमं ग्रन्थमुत्तरेदापदः कृती। महिमा स महेश्वर्याः शीर्ष स्यादुन्नतं न मे॥
अयमम्बापदप्रीतेरुद्गारो वाङमयाकृतिः । अर्थः कश्चिदनेनापि सतां यदि मया जितम् ॥"

पञ्चविंशतिपद्यात्मकानां स्तबकानां चत्वारिंशता निबद्धेयं स्तोत्रसाहस्री। एकवृत्तनिबद्ध एककोऽपि स्तबकः । अत्र सर्गप्रकारः, सर्वेश्वर्याः परमार्थ-स्वरूपं, वैदिक-तान्त्रिकदेवतानां स्वरूपाणि, देवतानुग्रहोपायः, देव्याः प्रसादा-द्योगानुभूतयः, दशमहाविद्यानां तत्त्वं, तासामुपास्तिविधिफलानि, औपनिषद-विद्यासाधनानि-इत्यादीनि गहनानि तपसा शास्त्रचर्चया अनुभूत्या चान्तः प्रविश्य लब्ध्वा रसोत्तरकवितया स्फुटानि सम्पादितानि जेजीयन्ते । अनेन “कान्तासम्मिततयोपदेशयुजे" इत्यालङ्कारिकानामभिमततमं प्रधानं काव्यप्रयोजनं रिरंसोः कान्तस्य कान्तेव रहस्योपदेशात्सहृदयस्य रति कुर्वाणा साध्नोति कवेर्भारती॥

अथास्य ग्रन्थस्य विषयान् कविगीतैः श्लोकैमः ।।
"दर्शितं रमणस्यर्यावद्वाक्यमिताक्षरैः। यावच्च पितृपादानां विज्ञातमुपदेशतः ॥१॥
तन्त्रेभ्योऽवगतं यावत्प्राचामाचारशासिनाम् । यावत्परमपुण्यासु कुलगोष्ठीषु च श्रुतम् ॥२॥
विदितं विविधं यावदितिहासविलोकनात् । यावदप्यात्मना दृष्टं तपता विपुलं तपः ॥३॥
अधिकृत्य महामायां भुवनानामधीश्वरीम् । अत्र स्तोत्रे प्रसङ्गेषु समस्तं तत्प्रदर्शितम् ॥४॥

" यद्यपि वेदवेदान्तयोगतन्त्रादिरहस्यानि भेषजानि मधुरानुपानेनेवानेन स्तोत्रसाहित्येन रोचयन् साधुलोकं वीतशोकं विदधानो रमयति रमणशिष्यः, तथापि न शास्त्रीया एव विषयाः कवितया समाख्याताः। सर्वेश्वर्या अनु-ग्रहार्थलीलाचारित्रकीर्तनः काव्यशोभापोषकैः व्युत्पित्सूनां साहित्यसरणौ बोधाय व्युत्पन्नानां प्रमोदाय च प्रभुरयं रसोज्ज्वलसाहित्यसन्दर्भः । चात्रोमादेव्याः पर्वतराजपुत्र्या: सम्भवबाल्यपरिणयशृङ्गारकथाः श्रूयन्ते। मन्द-स्मितकरुणाकटाक्षनामवैभवानि रसावहाभिर्वाग्भिर्वणितानि भवन्ति। ओजः-प्रसादमाधुर्यं रर्थत: शब्दतश्च समन्ततो व्याप्तान्येतानि पद्यान्यास्वाद्यतमानि सहृदयाः स्वयमुपादायास्वाद्यानुभवेयुः ॥

"अत्रापि गुणलेशाश्चेदालङ्कारिकसम्मताः । स प्रतापः सरस्वत्या निर्गच्छन्त्या अनर्गलम् ॥

" इति गीतं कविना। ग्रन्थमवलोकमानानां निर्मत्सराणामेतत्सत्यं स्फुरे-दित्यसंशयम् ॥

बहुषु स्तबकेषु प्रवहन् काव्यरसो रसिकानाप्लावयन् विलसतीत्यत्र दिङ-मात्र प्रदर्शयामः । पार्वतीपरमेश्वरयोः शृङ्गारघट्टो द्वादशे स्तबके वर्णितः । अयं च कुमारसम्भवाष्टमसर्ग स्मारयति । उभयत्र शृङ्गारो विषयो रथो-द्धता च वृत्तम्। किंतु जगद्गुर्वोः सम्भोगवर्णनेऽनौचित्यं पश्यन् परिहरति चमत्कारेण कविचक्रवर्ती ।।

"ब्रह्मचर्यनियमादचञ्चला नायिका यदि लुलायमर्दिनी । नायकश्च सुमबाणसूदनो वेद को रतिरहस्यमेतयोः ।।"
(स्त. १२ श्लो. २०)

सेयं फक्किका जगत्पितृसम्भोगो वर्णनविषयतां न गच्छतीति समर्थयति। अर्धाङ्गस्तबकस्यादिमं पद्यं पश्यामः ।।

"इतः पीत्वा कुचं स्कन्दे प्रसारितकरे ततः । जयति स्मितमुद्भूतं शिवयोरेकदेहयोः ॥” (स्त. २१ श्लो. १)

प्रशस्तेऽस्मिन्निबन्धे एकैकमपि पद्यमुदाहायं पाठ्यमास्वाद्यं च दृश्यते । तत्कि वा ग्राह्यं किं च त्याज्यम् ? तदिदमभिनवं माननीयं निदर्शनं स्तोत्र-साहित्यस्य, अमूल्यफलं विविदिषूणां, अनल्पबलं भजकलोकस्य, सहृदयानां साधूनां हृदयान्यावर्जयन्मुदावहं विदामिदमुमासहस्रं विजयतेतरां विजयते-तराम् ॥